Trong văn nghiệp kéo dài 4 thập kỉ, Martin Cruz Smith đã khiến các nhà phê bình, độc giả và ngành xuất bản kinh ngạc với cuốn tiểu thuyết Án mạng ở công viên Gorky ra mắt vào năm 1981 khi khắc họa thành công bối cảnh Liên Xô ở giai đoạn Chiến tranh Lạnh.
Vào ngày 16/7 vừa qua, nhà xuất bản Simon & Schuster cho biết trong một thông báo rằng nhà văn Martin Cruz Smith đã qua đời vì bệnh Parkinson tại một viện điều dưỡng ở San Rafael, California (Mĩ), hưởng thọ 82 tuổi “trong vòng tay của những người thân yêu”. Ông được biết đến nhiều nhất nhờ nhân vật thám tử Arkady Renko thờ ơ và chán đời trong loạt sách trinh thám, phá án và các bản chuyển thể điện ảnh, truyền hình.
Nhà văn Martin Cruz Smith.
Năm 1981, ông đã tạo ra cơn địa chấn với Án mạng ở công viên Gorky cùng nhân vật nói trên, người phải trải qua hành trình đầy chông gai trong một cuộc điều tra án mạng đầy rẫy những rắc rối. Theo nhiều nhà đánh giá, Smith đã thành công vì miêu tả Renko vô cùng chân thật. Đây là nhân vật hư cấu sở hữu đầy đủ những điểm yếu cố hữu của con người: từ sở thích uống bia, sự ngờ vực cấp trên cho đến mối quan hệ căng thẳng với vợ. Nhưng quan trọng nhất là Smith đã gợi lên hình ảnh Moscow u ám thời chiến tranh lạnh và những cán bộ quan liêu với một vẻ chính xác đến rợn người.
Nhà văn trinh thám người Anh Julian Symons đã viết trên tờ The New York Review of Books rằng: “Điểm nổi bật của cuốn sách này là bối cảnh Moscow được khai thác rất thuyết phục”. Trong khi đó Christopher Lehmann-Haupt trên tờ The New York Times cũng đồng ý với điều này khi cho rằng: “Cuốn sách thật tuyệt vời trong việc gợi lên bầu không khí Moscow hay ít nhất là những gì mà người Mĩ thường hình dung về nơi này”. Không ít người thậm chí còn so sánh ông với điều mà nhà văn của dòng sách gián điệp John le Carré đã làm được.
Với những đánh giá này, Vụ án mạng ở công viên Gorky đã vươn lên dẫn đầu danh sách sách bán chạy nhất vào mùa hè năm 1981, được chuyển thể thành phim với sự tham gia của William Hurt và đạo diễn Michael Apted. Một thập kỉ sau, tác phẩm đã chính thức bán được 3 triệu bản bìa mềm và 265.000 bản bìa cứng. Nối tiếp thành công này, 10 cuốn tiểu thuyết trinh thám khác có sự góp mặt của Arkady Renko cũng được tiếp nối, tất cả đều lần theo dấu vết của Renko qua mọi biến động của nước Nga và kết thúc bằng 2 cuốn sách: Independence Square (Quảng trường Độc lập) xuất bản năm 2023 cùng Hotel Ukraine (Khách sạn Ukraine) sẽ ra mắt trong tuần này.
Hai tác phẩm nổi tiếng của Martin Cruz Smith.
Trong cuốn mới nhất, Smith đã cho vị thám tử của mình mắc căn bệnh đã hành hạ ông trong 30 năm cuối đời. Nhận xét về nó, hãng thông tấn Associated Press gọi đây là một "viên ngọc quý", "khẳng định danh tiếng của Smith như một bậc thầy vĩ đại của tiểu thuyết trinh thám hiện đại cùng những nhân vật được khắc họa sắc sảo, phức tạp và cốt truyện lôi cuốn”. Tờ này cũng tiết lộ mạch truyện được Smith nghĩ ra khi tham khảo tài liệu về các nhà lãnh đạo của Ukraine, Nga và Hoa Kì.
Tài năng của ông càng đặc biệt hơn khi thực tế là Smith chỉ đến Liên Xô trong vòng 2 tuần như một du khách vào năm 1973 và không bao giờ trở lại. Ông không biết tiếng Nga nhưng bù cho những “thiếu sót” này bằng cách thường xuyên lui tới các thư viện Mĩ và trò chuyện với những người Liên Xô di cư - những người đã lấp đầy khoảng trống kiến thức của ông. Ông từng tiết lộ vào năm 1986 rằng: "Một số người Nga đã đến sống cùng tôi và gia đình mình". Bằng nhân vật Renko, ông cũng đưa ra những tuyên bố về đạo đức và lịch sử, những tham vọng của bản thân. Đơn cử trong một cuộc phỏng vấn với CBS năm 2009 ông tiết lộ: “Renko là người nói sự thật, là người lương thiện trong một hệ thống đầy rẫy bất lương”.
Cuốn sách bán chạy nhất nói trên đã được ấp ủ trong vòng 8 năm. Trước và trong suốt thời gian thai nghén dài đằng đẵng đó, Smith đã tự nuôi sống bản thân bằng cách cho ra mắt hàng chục cuốn sách thuộc nhiều thể loại: từ cao bồi viễn Tây, kinh dị, khoa học viễn tưởng đến bí ẩn, tiểu thuyết gián điệp dưới nhiều bút danh khác nhau: Simon Quinn, Nick Carter, Jake Logan. Doanh số của những tác phẩm này tương đối khiêm tốn và chỉ thay đổi vào năm 1977 khi ông cho xuất bản Nightwing - một câu chuyện kinh dị về loài dơi sát nhân. Với bước tiến này, Smith đã bán bản quyền chuyển thể cho các hãng phim và thu về khoảng 500.000 USD, giúp ông tiếp tục xuất bản Vụ án mạng ở công viên Gorky khi nhà xuất bản cũ là Putnam không mấy tích cực với nhân vật là một anh hùng Liên Xô, ông đã chuyển sáng chuyển sang Random House.
Chia sẻ với tờ The Guardian vào năm 2005, ông nói: “Tôi đã có ý tưởng về nước Nga từ lâu và hi vọng sẽ biến nó thành một điều gì đó lớn lao và khác biệt”. Ông nói thêm: “Khi đặt dấu chấm hết cho cuốn sách này, tôi biết nó sẽ làm nên chuyện. Thực sự là vậy”. Nói về viên thám tử gây được chú ý của mình, Smith nói: “Cuộc đời của tôi gắn liền với Arkady. Miễn là anh ấy vẫn thông minh, hài hước và lãng mạn thì tôi cũng vậy”.
Martin William Smith sinh tại Reading bang Pennsylvania vào ngày 3/11/1942, có cha là John Calhoun Smith - một nhạc sĩ nhạc jazz làm việc trong một nhà máy ô tô và mẹ là Louise Lopez - một ca sĩ người Mĩ bản địa và là cựu Hoa hậu bang New Mexico. Ông theo học tại Học viện Germantown ở Fort Washington và tốt nghiệp Đại học Pennsylvania với bằng sáng tác văn học vào năm 1964. Sau đó, ông làm phóng viên cho tờ The Philadelphia Daily News. Nói về khoảng thời gian này, Smith cho biết mình rất trân trọng những gì ngành báo chí đã cho bản thân. Ông tiết lộ: “Việc viết là một hành động thực sự chứ không đơn thuần chỉ là vẩn vơ chẳng đâu ra đâu suốt hàng tháng trời”. Đến đầu những năm 1970, ông chuyển đến New York và bắt đầu viết tiểu thuyết. 7 năm sau ông đổi tên đệm thành Cruz theo tên bà ngoại để phân biệt với một nhà văn khác cũng có tên là Martin Smith.
Những tiểu thuyết sau Vụ án mạng ở công viên Gorky tuy vẫn thành công nhưng không tạo được làn sóng đón nhận bùng nổ như cuốn sách trên. Đánh giá về cuốn Stallion Gate ra mắt năm 1986 xoay quanh những nghiên cứu và nhiệm vụ phức tạp có liên quan đến dự án bom nguyên tử Los Alamos, nhà phê bình Thomas R. Edwards đã viết trên tờ The New York Review of Books rằng: "Việc xây dựng quá nhiều nhiệm vụ cùng độ khó của chúng đã làm phân tán sự quan tâm của độc giả đến nhân vật chính của Smith”. Renko sau đó cũng trở lại trong Polar Star (Ngôi Sao Bắc Cực) nhưng lần này bị đày lên một tàu đánh cá Nga. Nói về cuốn này trên tờ The Times, Lehmann-Haupt dành lời khen cho cách miêu tả xã hội, văn hóa và con người Liên Xô của tác giả, nhưng cũng lưu ý các motif lặp đi lặp lại, ngày càng quen thuộc.
Trong số nhiều danh hiệu của mình, Smith đã được Hiệp hội các nhà văn trinh thám Hoa Kì vinh danh là “bậc thầy” và nhận được Giải thưởng Hammett cho Havana Bay, trong khi Vụ án mạng ở công viên Gorky thì nhận được giải Gold Dagger.
Smith ra đi để lại vợ là Emily, 2 con gái Nell Branco, Luisa Smith, một người con trai là Sam Smith, một người anh trai là Jack Smith và 5 người cháu. Nói về việc vì sao lại cam kết chỉ với một nhân vật trong suốt sự nghiệp, ông nói: “Bản thân việc viết lách đã cực kỳ nhàm chán: Bạn chỉ có một mình, không có ai khác ở đó. Vì vậy tôi hoàn toàn có lí do chọn gắn bó với những ai mà bản thân thích”.
NGÔ THUẬN PHÁT dịch từ AP, The New York Times
VNQD