Người hoạ sĩ nặng lòng với đề tài lực lượng vũ trang nhân dân

Trong nền mĩ thuật Việt Nam đương đại, khi nhiều họa sĩ chọn con đường thị trường hay những thử nghiệm cá tính, họa sĩ Lưu Quang Lâm lại bền bỉ bước đi trên một lối riêng là gắn bó trọn đời với hình tượng người lính Cụ Hồ. Ông không cầm súng, không trải qua khói lửa chiến trường, nhưng bằng màu sắc, đường nét và cảm xúc, ông đã “vẽ nên lịch sử” từ góc nhìn của người nghệ sĩ, một người tri ân.

Chân dung hoạ sĩ Lưu Quang Lâm được hoạ sĩ Ngô Xuân Khôi quý trọng vẽ tặng.

Sinh năm 1956 tại làng Trung Kênh, huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh, vùng đất “địa linh nhân kiệt” và cái nôi của dân ca quan họ, Lưu Quang Lâm từ nhỏ đã được nuôi dưỡng trong không gian văn hóa lịch sử dày đặc. Cánh đồng lúa xanh, mái đình cổ kính, tiếng hát giao duyên quan họ, cùng bề dày truyền thống chống giặc giữ nước… tất cả lắng sâu vào tiềm thức nghệ thuật của cậu bé Lâm.

Ngay từ những ngày còn đi học, cậu bé Lâm đã say mê vẽ, ghi lại cảnh quê, cảnh làng bằng những nét mộc mạc. Chính tình yêu ấy đã đưa ông theo đuổi con đường nghệ thuật một cách bài bản. Ông là số ít họa sĩ trải qua đủ các bậc học: từ sơ cấp, trung cấp tại Hà Bắc, đến Đại học Mỹ thuật Việt Nam, rồi cao học. Tại ngôi trường danh giá ấy, ông được học cùng những bậc thầy lớn của mỹ thuật nước nhà như Trần Đình Thọ, Nguyễn Thụ, Trần Lưu Hậu, Phạm Công Thành, Lê Anh Vân…. Những năm tháng này chính là “hành trang tinh thần” để ông có nền tảng vững chắc bước vào đời sáng tác.

Tác phẩm Kí ức Điên Biên Phủ của hoạ sĩ Lưu Quang Lâm đạt Giải C của Bộ Quốc phòng giai đoạn 2020 - 2025.

Điều đặc biệt ở Lưu Quang Lâm là ông không khoác áo lính, không trực tiếp vào chiến trường, nhưng lại chọn người lính làm trung tâm sáng tác suốt hơn 40 năm.
Từ cuối thập niên 1990, ông có cơ duyên tham gia các trại sáng tác do Bộ Quốc phòng và Hội Mỹ thuật Việt Nam tổ chức. Những chuyến đi về chiến trường xưa như: Điện Biên, Trường Sơn, Ngã ba Đồng Lộc hay ra đảo tiền tiêu, gặp gỡ cựu chiến binh, chiến sĩ biên phòng, hải quân, đã để lại trong ông những rung động mạnh mẽ. Mỗi câu chuyện kể, mỗi vết sẹo trên thân thể, mỗi ánh mắt cười xen lẫn nỗi buồn của nhân chứng lịch sử… trở thành những “mảnh ghép kí ức”, nuôi dưỡng sáng tác của ông.
Với ông, vẽ người lính không phải là minh họa khô cứng cho lịch sử, càng không phải là khẩu hiệu tuyên truyền, mà là một hành động tri ân. Ông từng chia sẻ: “Tôi vẽ người lính không chỉ để ca ngợi, mà để nhắc nhở và biết ơn. Bởi vì họ đã sống, đã hi sinh để chúng ta có ngày hôm nay. Vẽ là cách giữ lại kí ức, để thế hệ sau không quên”.

Phong cách nghệ thuật lặng lẽ mà thấm sâu
Tranh của Lưu Quang Lâm thường mang gam màu trầm ấm: nâu, đỏ son, vàng đất như màu của kí ức và chiều sâu thời gian. Người lính trong tranh ông không phải những nhân vật “hào quang hóa”, mà bình dị, đời thường: nghỉ chân bên bờ suối, mẹ già tiễn con ra trận, bóng dáng lặng lẽ quét lá nghĩa trang liệt sĩ…
Ông chọn cách “kể chuyện” bằng nhịp thở đồng cảm, bằng tình cảm chân thành. Bố cục mạch lạc, ngôn ngữ tạo hình tinh tế, ánh sáng được xử lí hài hòa, tất cả tạo nên phong cách riêng không lẫn với ai. Đặc biệt, trong Kí ức Điện Biên Phủ, người xem không chỉ thấy sự khốc liệt của chiến trường mà còn cảm nhận tình quân dân, niềm tin và sức mạnh ý chí đưa cả dân tộc tới chiến thắng.

Tác phẩm Nơi gặp gỡ lịch sử, chất liệu sơn dầu của hoạ sĩ Lưu Quang Lâm đạt Giải A tỉnh uỷ Bắc Ninh và Giải C Ban Tuyên giáo Trung ương năm 2015. 

Dễ thấy, mỗi tác phẩm của Lưu Quang Lâm là một lời tri ân lặng lẽ. Ông vẽ để nhớ, để biết ơn, để lưu giữ kí ức tập thể. Bởi vậy, dù ở tuổi 70, ông vẫn bền bỉ sáng tác, vẫn tham gia trại sáng tác, vẫn tìm kiếm những đề tài gắn với người lính và hậu phương. Ông còn ấp ủ khai thác cuộc sống của những người mẹ, người chị sau chiến tranh, những nhân vật âm thầm mà cao cả.
Ai từng đến thăm xưởng vẽ của họa sĩ Lưu Quang Lâm đều có chung một cảm giác: không gian ấy giống như một “bảo tàng kí ức”. Trên những bức tường cũ là tranh mới và tranh đã hoàn thiện, chủ yếu là gam màu trầm, dày lớp sơn dầu, mùi nhựa thông, mùi màu vẽ quyện vào nhau. Góc phòng là giá vẽ đã bạc màu theo thời gian, bàn gỗ chất đầy cọ, dao bay, lọ sơn… 
Ông thường ngồi làm việc trong yên tĩnh, ánh sáng rọi từ cửa sổ hắt vào, chiếu lên những bức tranh đang dở dang. Không vội vã, không ồn ào, họa sĩ Lâm làm việc như một người thợ thủ công kiên nhẫn: từng lớp màu được đặt lên, từng nét cọ được cân nhắc. Có bức tranh ông mất cả tháng, thậm chí cả năm mới xong, bởi ông muốn nhân vật và không gian phải “sống” đúng tinh thần mà ông cảm nhận.
Một chi tiết thú vị: trong lúc vẽ, ông thường bật những bản quan họ Bắc Ninh hoặc những bài dân ca xưa. Tiếng hát ấy vừa như nối ông với cội nguồn Kinh Bắc, vừa nuôi dưỡng cảm xúc sáng tác. Ông bảo, “âm nhạc dân gian và hội họa có chung nhịp thở, đều bắt nguồn từ tâm hồn dân tộc”. Với lối sống giản dị, cuộc sống thường nhật, ông trồng vài luống rau, chăm cây cảnh, đi dạo quanh làng mỗi sớm mai. Với bạn bè và đồng nghiệp, ông được biết đến là người điềm đạm, ít nói, nhưng khi đã nhắc đến đề tài người lính thì ông say sưa, ánh mắt sáng lên, giọng nói đầy xúc động.
Ông không quen khoe khoang về thành tựu của mình. Thậm chí, nhiều tác phẩm đoạt giải lớn, khi được hỏi, ông chỉ cười hiền và nói: “Đó là công sức của cả tập thể, của những kí ức mà tôi chỉ là người ghi chép lại”.
Ở tuổi 70, ông vẫn giữ thói quen làm việc đều đặn mỗi ngày. Buổi sáng, ông phác thảo, đọc sách, ghi chép những ý tưởng mới. Buổi chiều, ông ngồi trước giá vẽ, kiên nhẫn làm việc hàng giờ liền. Ông từng nói: “Người nghệ sĩ không nên bỏ cọ quá lâu, vì kí ức và cảm xúc sẽ trôi đi. Tôi vẽ không chỉ để có tranh, mà để giữ cho tâm hồn mình luôn sống cùng lịch sử”.
Trong bối cảnh nghệ thuật hôm nay, khi nhiều họa sĩ chạy theo thị hiếu thị trường, sự kiên định của ông giống như một “nốt trầm” nhưng dày sức nặng. Đó là tiếng nói của một lớp họa sĩ “hậu chiến”, những người không trực tiếp chiến đấu, nhưng chọn hội họa để tiếp nối tinh thần kháng chiến.
Với họa sĩ Lưu Quang Lâm, người lính không chỉ là hình tượng trong tranh, mà còn là linh hồn của đời sống tinh thần dân tộc. Mỗi bức tranh ông vẽ là một nén nhang thành kính dâng lên thế hệ đi trước, những con người đã viết nên lịch sử bằng máu và nước mắt, để hôm nay nghệ sĩ có thể lưu giữ bằng màu sắc, ánh sáng, và trên hết là tình yêu bất tận với người lính.
THÀNH HẢI NHUNG