. NGÔ VĨNH BÌNH
Tròn 80 năm xây dựng, chiến đấu và trưởng thành (1944 - 2024), bên cạnh những chiến công, Mẹ Việt Nam Anh hùng, những liệt sĩ, những danh tướng…, Quân đội nhân dân Việt Nam còn có một đạo quân, một đội ngũ Nhà văn - chiến sĩ đông đảo. Đó là vốn quý, là niềm tự hào không những của riêng quân đội mà còn của dân tộc Việt Nam.
… Nhớ lại hồi tiến đến kỉ niệm 70 năm thành lập Quân đội nhân dân Việt Nam, năm 2014, một hôm đạo diễn Phạm Huyên (nguyên là Phó quản đốc phân xưởng phim truyện của Điện ảnh Quân đội) tới mời tôi tham gia làm một bộ phim tài liệu về các nhà văn quân đội, cụ thể là “viết gấp cho một kịch bản”. Rất thú vị bởi cũng là đề tài tôi đang đeo đuổi. Tuy nhiên, khi đã nhận lời tôi mới thực sự lo. Trải qua 70 năm xây dựng và chiến đấu, quân đội ta đã tạo ra không chỉ dăm bảy chục mà là cả một “binh chủng đặc biệt”, một đội ngũ văn nghệ sĩ - chiến sĩ. Theo tìm hiểu của tôi, ngoài hơn 40 hội viên Hội Nhà văn Việt Nam hiện đang khoác áo lính, còn có tới hơn 500 hội viên nhà văn khác đã từng cầm súng, đã từng thành danh bởi những tác phẩm đặc sắc viết về người lính và chiến tranh cách mạng, trong đó có những tên tuổi lớn của văn học hiện đại. Sẽ viết thế nào đây khi đứng trước một “núi” tư liệu với hàng trăm gương mặt, hàng ngàn cuốn sách xuất hiện liên tục trong một quãng thời gian dằng dặc hơn hai phần ba thế kỉ? Vô cùng lúng túng nên nhiều lần tôi đã toan… chạy làng. Nhưng về sau, được các anh Đặng Xuân Hải, Trần Thanh Hiệp trong Ban Giám đốc Điện ảnh Quân đội động viên, các nhà văn ở Nhà số 4 và Chi hội Nhà văn Quân đội cổ vũ, chúng tôi đã “vào cuộc” và kết quả là sau hơn một năm phim Nhà văn - chiến sĩ (biên kịch: Ngô Vĩnh Bình, đạo diễn: Phạm Huyên, quay phim: Phạm Minh Tuấn, lời bình: Hà Đình Cẩn, âm nhạc: Trịnh Ngọc Tân…) do Điện ảnh Quân đội sản xuất đã ra đời.
Các nhà văn quân đội vào chiến trường từ Nhà số 4 - Tạp chí Văn nghệ Quân đội. Ảnh: TL
Để tránh tình trạng “thấy rừng mà không thấy cây”, các tác giả phim đã dừng lại ở nhiều “điểm nhấn”, mở hết chiều kích của thời gian, không gian mà nội dung phim đề cập nhằm tạo ấn tượng cho người xem. Ấn tượng nhất trong Nhà văn - chiến sĩ là đã khơi gợi, phác thảo được cuộc đời, số phận một số nhà văn, nhất là những nhà văn gạo cội của văn học thời chống Mĩ.
Xem Nhà văn - chiến sĩ, người xem như được sống lại những năm tháng hào hùng của cả dân tộc nói chung, các nhà văn quân đội nói riêng. Các nhà văn quân đội đã đồng hành cùng dân tộc trong suốt cuộc trường chinh trải qua cái đói cái nghèo, lội mưa bom bão đạn mà chiến thắng “hai đế quốc to”. Xem phim, người xem còn được như thấy những chặng đường lịch sử của Hội Nhà văn Việt Nam từ những ngày Văn hóa Cứu quốc, qua phong trào Văn nghệ sĩ đầu quân, qua các cuộc kháng chiến chống Pháp, chống Mĩ và chiến tranh biên giới Tây Nam, chiến tranh biên giới phía Bắc cho đến những ngày Đổi mới.
Xem phim, người xem được thấy lại chân dung nhiều nhà văn tiêu biểu của văn học cách mạng kháng chiến - những nhà văn liệt sĩ, những anh hùng, những nhà văn vinh dự nhận Giải thưởng Hồ Chí Minh, Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật. Xem phim, người xem không khỏi xúc động khi thấy lại cuộc đời bi có hùng có, vui buồn lẫn lộn, lắm trớ trêu và nhiều trắc trở của nhà văn tài năng anh hùng liệt sĩ Nguyễn Thi qua lời kể của nhà thơ Thanh Tịnh và qua câu chuyện của vợ ông, bà Bình Trang - nguyên Giám đốc Nhạc viện Thành phố Hồ Chí Minh. Phim còn dựng lại cuộc đời của chính nhà thơ Thanh Tịnh với 30 năm “ăn cơm tập thể, nằm giường cá nhân”, sống cảnh “ngày Bắc, đêm Nam” qua hồi ức của bạn bè, qua giãi bày tâm sự của người vợ miền Nam của nhà văn - bà Nguyễn Thị Đào lúc sinh thời; những ngày cuối đời của nhà văn Nguyễn Minh Châu qua lời kể của người bạn đời của ông - bà Nguyễn Thị Doanh; hành trình cõng con thơ vượt Trường Sơn ra Bắc của vợ chồng nhà thơ Thu Bồn; những câu chuyện về đọc, đi và viết, vừa làm rẫy, cõng gạo vừa chống càn vừa viết nơi chiến trường B ngắn B dài, nơi tuyến lửa Khu IV, ngoài đảo Cồn Cỏ xa xôi… của các nhà văn; hình ảnh lớp nhà văn trung úy trẻ trung, nhiều tài năng và can trường “xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước”, ra biên giới Tây Nam và ngược đường lên ải Bắc đồng hành với nhân dân, với những người lính trận để viết nên những trang sách trang báo nhằm động viên cổ vũ kịp thời đồng bào và chiến sĩ ta chiến đấu lập nhiều chiến công…
Thế đấy, để có một nền văn học cách mạng, một tủ sách văn học đồ sộ và sáng đẹp viết về chiến tranh cách mạng và người chiến sĩ những năm nửa sau thế kỉ XX, chúng ta đã phải đổi bằng biết bao máu xương của đồng chí đồng bào, trong đó có các nhà văn, có những người cầm bút. Tên tuổi, cuộc đời và sự nghiệp của họ là sản phẩm của một lịch sử tất yếu và khắc nghiệt. Họ chỉ là một mảnh nhỏ, một góc hẹp, một giọt nước mong manh, nhưng qua đó cũng có thể thấy hiện lên sâu thẳm cả cuộc chiến tranh anh hùng và đau đớn mà dân tộc ta đã phải cắn răng đi qua… để có được ngày hôm nay.
Phim Nhà văn - chiến sĩ tuy chỉ là một phác thảo, nhưng xem xong có thể lưu lại trong người xem được nhiều điều. Trước hết, phim cho thấy quân đội ta trải qua mấy cuộc chiến đấu và chiến thắng kẻ thù xâm lược không chỉ bằng sức mạnh vật chất, sức mạnh kĩ thuật mà còn bằng sức mạnh trí tuệ, sức mạnh tinh thần. Hoạt động văn hóa - văn nghệ xuất hiện ngay từ khi lực lượng vũ trang nhân dân ra đời, đã góp phần xây dựng nên sức mạnh trí tuệ, sức mạnh tinh thần ấy mà chúng ta vẫn quen gọi là sức mạnh nội sinh.
Trong phim có những cảnh, đôi khi rất ngắn về một thư viện với lớp lớp những giá sách để rồi hiện lên những tên tuổi, những tác phẩm. Ấy có thể là hình ảnh một tập bản thảo vết bom lỗ chỗ, một tờ báo xuất bản tại mặt trận, đôi tấm hình đã ngả màu thời gian và lớp lớp những đoàn quân ra trận trong tiếng ca Có những ngày vui sao/ Cả nước lên đường… đã mang đến cho người xem nhiều cung bậc cảm xúc.
Khi Điện ảnh Quân đội quyết định mang phim Nhà văn - chiến sĩ đi tham dự Liên hoan phim Việt Nam lần thứ XII tại thành phố Huế, những người làm phim cũng chẳng mong mỏi gì. Rồi từ nơi xa, đạo diễn Phạm Huyên điện thoại về báo tin “phim của cánh ta được giải thưởng của ban giám khảo”, tôi vừa mừng vừa tiếc. Mừng vì chúng tôi đã làm được một việc, dẫu là nhỏ nhoi nhưng có ích, được ghi nhận. Những vất vả của nhóm làm phim, đặc biệt là đạo diễn Phạm Huyên, nhà quay phim Phạm Minh Tuấn và mấy chị, mấy em trong tổ dựng phim ròng rã suốt một năm trời lặn lội khắp nơi, dò tìm từng địa chỉ, nâng niu từng tư liệu mới tìm ra… đã không uổng. Tiếc vì còn biết bao nhiêu tư liệu, còn nhiều gương mặt, số phận nhà văn chưa đưa vào phim được. Mừng và tiếc thế nhưng vẫn hi vọng, vẫn ước ao. Ước rằng, giá như được làm lại, giá như được làm tiếp, giá như có thời gian, giá như, giá như… thì phim Nhà văn - chiến sĩ chắc rằng sẽ có ích hơn, sẽ gây được ấn tượng nhiều hơn và sẽ xứng đáng với giải thưởng của một liên hoan phim quốc gia hơn.
Hôm rồi, đạo diễn NSND Lê Thi bảo tôi: “Năm tới, 2025, kỉ niệm 100 năm báo chí cách mạng Việt Nam (1925 - 2025), ông thử viết cái kịch bản Nhà báo - chiến sĩ xem sao.” Tôi đã liều viết… Bản thảo đã hoàn thành, chỉ còn chờ hội đồng nghệ thuật và lãnh đạo Điện ảnh Quân đội thông qua mà vẫn cảm thấy hoang mang quá, bởi hơn 80 năm đồng hành cùng đất nước, theo sát bước chân chiến sĩ, những người cầm bút, cầm máy áo lính đã ghi được biết bao nhiêu là chiến công, làm nên biết bao nhiêu là sự tích..., phải viết như thế nào đây, thể hiện như thế nào đây, thật chẳng dễ dàng gì.
N.V.B
VNQD