.PHÙNG VĂN KHAI
Những ngày tháng tư lịch sử, trong sự hân hoan hướng đến kỉ niệm ngày giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước, Bắc - Nam sum họp một nhà, tôi vẫn luôn bâng khuâng thiếu vắng khi đứng trước di ảnh của nhà văn anh hùng - liệt sĩ Nguyễn Thi. Ông hi sinh đã 57 năm nơi chân cầu chữ Y trong Tết Mậu Thân 1968, đến nay chưa tìm thấy hài cốt. Lần nào tôi đến căn nhà nhỏ số 3 Ông Ích Khiêm - Hà Nội, bà Xuân - vợ của nhà văn Nguyễn Thi - đã lẫn cẫn đều hỏi: “Đã tìm được hài cốt ông Tấn chưa? Thằng Thi (con trai nhà văn) nó vừa mất rồi”.
Tôi chỉ biết im lặng nhìn những bức ảnh ố màu trên tường căn phòng chật hẹp trước câu hỏi nhói lòng của người phụ nữ. Chiến tranh là như vậy. Đội ngũ nhà văn Quân đội là như vậy. Ai cũng xung phong vào chiến trường chống Mĩ những ngày gian khổ ác liệt nhất. Nguyễn Thi là người đi B sớm nhất. Ông cũng là người viết rất sâu sắc về cuộc kháng chiến chống Mĩ từ chiến trường. Và ông đã hi sinh.
Nhà văn - liệt sĩ Nguyễn Thi hi sinh trong tư thế một chiến sĩ cảm tử ngày 9 tháng 5 năm 1968 tại đường Minh Phụng, thành phố Sài Gòn. Cuộc đời ông là một cuộc đời cầm súng và cầm bút đến tận hơi thở cuối cùng. Tuổi thơ cơ cực, lam lũ kiếm sống với nhiều nghề cho đến lúc gặp Cách mạng, đứng trong đội ngũ, trở thành người chiến sĩ rồi thành nhà văn là những chặng đường như là huyền thoại. Là một cá tính văn chương hiếm gặp, đồng thời cũng là một chiến sĩ chiến đấu hết sức dũng cảm, luôn xung phong tới nơi gian khổ ác liệt nhất và hi sinh ở tuyến đầu, ông đã cho thấy tấm lòng son với Đảng, với Tổ quốc. Là chiến sĩ khi mới mười bảy tuổi (tham gia cướp chính quyền năm 1945), là đảng viên khi mới mười chín tuổi (1947), là trợ lí chính trị đại đội, tiểu đoàn khi mới hai mươi tuổi (1948 - 1949)… Ông sáng tác rất sớm; năm 1948, khi mới hai mươi tuổi, đã in tập thơ đầu tay Hương đồng nội và từ đó, dù chiến đấu tại chiến trường hay tập kết ra Bắc, đều là khoảng thời gian sáng tạo ồ ạt của ông. Với khoảng hai mươi năm cầm bút, ông đã để lại một khối lượng tác phẩm khá đồ sộ với nhiều giải thưởng, trong đó có Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật. Các tập truyện ngắn, tiểu thuyết, bút kí tiêu biểu như Trăng sáng, Đôi bạn, Chuyện xóm tôi, Những đứa con trong gia đình, Sen trong đồng, Ở xã Trung Nghĩa, Ước mơ của đất và đặc biệt là Người mẹ cầm súng đã chứng tỏ văn tài nổi trội của ông khi viết về chiến tranh với một cái nhìn từ bên trong, vừa hiện thực vừa tiêu biểu.
Chất lượng, bản lĩnh, sức mạnh nghệ thuật hiện thực của Nguyễn Thi đã làm cho các tác phẩm của ông có sức gợi cảm, sức sống bền lâu trong lòng độc giả. Các nhân vật như chị Út Tịch, anh Phạm Văn Cội, chị Nguyễn Thị Hạnh... sẽ mãi còn lại với thời gian. Số phận đã không cho Nguyễn Thi được nhìn thấy ngày toàn thắng. Tuổi bốn mươi, ông ngã xuống giữa những trang sách bỏ dở. Đó là một mất mát lớn không chỉ với gia đình, vợ con, đồng đội thân thiết với ông, mà là cả với văn chương nước nhà.
Nguyễn Thi là một cá tính văn chương hiếm gặp ở đời.
Văn chương Nguyễn Thi bộc lộ một cảm thông sâu nặng với chiến sĩ và nhân dân, đặc biệt là những người dân vùng địch hậu. Nhiều câu văn, đoạn văn trong tiểu thuyết, ghi chép, truyện ngắn của ông đã đạt đến độ khái quát cao, có sức ám ảnh và lan tỏa với người đọc. Nền tảng sự cảm thông ấy ở đâu ra nếu không xuất phát từ trái tim chân thành và đau đớn của người viết. Và, từ những cảm thông ấy, đã hằn lên ước muốn làm tươi lại những tâm hồn trong chiến tranh cũng là một bản lĩnh ngòi bút. Và dường như, đó còn là một sự độc lập, một khẳng định quyền năng nhà văn trong bày tỏ và sáng tạo. Và, thật tự nhiên, từ những sáng tạo chuyên tâm, bền bỉ, từ những thân phận da diết, ám ảnh, vang sâu đã góp phần định hình một phong cách riêng cần thiết và quyết định đến sự thành công của văn nghiệp Nguyễn Thi.
Các nhà văn Quân đội trước buổi lên đường vào chiến trường tại số 4, Lý Nam Đế, Hà Nội Ảnh: TL
Tôi luôn nhớ đến một truyện ngắn rất hay của nhà văn liệt sĩ Nguyễn Thi, truyện từng bị phê bình. Đó là truyện ngắn Im lặng. Truyện nhà văn viết về chiến tranh, khi in ra nhiều người bảo nó có vấn đề, nó bi quan. Truyện về một chiến sĩ trước sức ép tàn khốc của chiến tranh giáng xuống thể chất và tinh thần anh quá khốc liệt, quá sức chịu đựng, đã mắc bệnh tâm thần. Và một cô gái, người nữ y sĩ chăm sóc anh cũng có một đời sống riêng rất éo le. Đến khi câu chuyện của người lính tâm thần kia sắp được cởi ra cũng là lúc câu chuyện đời tư về cô y sĩ cần phải được khép lại, vĩnh viễn đóng lại. Câu chuyện nặng nề từ đầu đến cuối, từ bối cảnh, câu chữ, tuyến nhân vật và giọng kể, mặc dù rất hay, cách viết chín, sâu và cốt truyện rất đa nghĩa ấy làm nhiều người bấy giờ không thích. Nguyễn Thi là một nhà văn rất cá tính. Ông luôn có cách bảo vệ những đứa con tinh thần của mình cho dù cách ấy đôi khi không có lợi cho ông. Ngay sau khi in truyện ngắn này, ông đi B chiến đấu và hi sinh. Sau này, khi tìm những tư liệu để làm phim chân dung về ông, tìm gặp bạn bè ông, những văn nghệ sĩ tài năng và tâm huyết, tôi mới vỡ lẽ thêm nhiều tình tiết xung quanh Im lặng. Thì ra, những nhà văn chân chính, luôn luôn bày tỏ và lựa chọn một thái độ sống, bất chấp hiểm nguy, sống không tính đến lợi ích cá nhân, kể cả đến tình yêu của mình, tính mạng của mình.
Ngay sau tọa đàm của tạp chí Văn nghệ Quân đội về Nguyễn Thi năm 2008, Hội Nhà văn TP. Hồ Chí Minh đã tổ chức hội thảo về cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Ngọc Tấn – Nguyễn Thi và lập hồ sơ đề nghị Chủ tịch nước truy tặng danh hiệu Anh hùng cho ông. Hơn ba mươi nhà văn, nhà thơ, các đồng đội chiến đấu của Nguyễn Thi, các nhà báo đã có mặt tại 81 Trần Quốc Thảo, TP. Hồ Chí Minh tham dự buổi hội thảo.
Phát biểu tại hội thảo, nhà thơ Hữu Thỉnh, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam, khái quát ngắn gọn nhưng đầy đủ về cuộc đời và văn nghiệp của Nguyễn Thi. Với Nguyễn Thi, ai cũng cảm thấy nuối tiếc khi ông hi sinh quá sớm. Ông hi sinh đã để lại một khoảng trống lớn trong văn học, đặc biệt là mảng đề tài về chiến tranh cách mạng. Hình như đã lâu lắm rồi tại TP. Hồ Chí Minh mới có một hội thảo mà người tham dự thật lòng lắng nghe nhau phát biểu từ đầu đến cuối như thế.
Những người tuổi đã trên dưới tám mươi như Thanh Giang, Mộng Hùng, Đinh Phong, Văn Lê..., bạn viết, bạn chiến đấu của ông, bồn chồn, ngơ ngẩn nhớ tiếc người đã khuất. Tham luận của nhà thơ Thanh Giang là cả một tấm lòng, một đồng cam cộng khổ của những người viết, của những người lính như chỉ thấy ở trong chiến tranh: “Cuộc đời nhà văn Nguyễn Thi bao nỗi dở dang như tiểu thuyết Ở xã Trung Nghĩa ba chương dở dang, Ước mơ của đất phần một dở dang! Anh hằng mang theo chiến trường bao bản thảo và ghi chép dở dang, để phần còn thai nghén đa mang luôn quẫy đạp! Mà rồi thai nghén cũng dở dang, để cho người đời, cho đồng nghiệp càng nhớ, càng tiếc thương!”. Nhà văn Thanh Giang đã khẳng định: “Một thời xuân Nguyễn Thi cô đọng trong hào khí Mậu Thân đầy sức sống, không có thời gian. Anh nghìn thu tuổi bốn mươi. Nghìn thu với Trăng sáng; Đôi bạn; Người mẹ cầm súng; Những sự tích ở đất thép; Ở xã Trung Nghĩa; Ước mơ của đất… Đó là những trang tâm huyết được viết dưới tầm bom đạn, viết dưới ánh đèn dầu bỏ trong ống tre khoét lỗ lọt sáng chỉ vừa trang giấy; trong khi máy bay Mĩ rền rĩ trinh sát trên vòm rừng. Kì diệu thay, những trang chữ nồng thắm hơi thở chiến trường, lít nhít dưới ánh đèn tù mù mà lòng nhân hậu, mà hồn nhân văn sáng chói từ ấy đến muôn sau!”.
Chưa ai viết ồ ạt như Nguyễn Thi. Trong khoảng gần hai mươi năm cầm bút, ông đã in hàng chục tập bút kí, truyện ngắn, tiểu thuyết, tùy bút đặc sắc về chiến tranh mà sau độ lùi thời gian đã khẳng định một phong cách nghệ thuật Nguyễn Thi độc đáo đầy sức sống. Trong các tham luận tiếp theo của các nhà văn Nguyễn Minh Ngọc và Đỗ Viết Nghiệm đã tiếp tục lí giải điều này một cách ngọn ngành. Nhà văn Nguyễn Minh Ngọc trong tham luận Một nhà văn trọn đời gắn bó và dâng hiến cho sự nghiệp cách mạng đã viết: “Không được sống cùng với Nguyễn Thi, nhưng những tác phẩm của Nguyễn Thi đã là sách gối đầu giường nhiều năm của thế hệ chúng tôi. Bốn mươi năm đã trôi qua, chiến tranh đã lùi sâu vào dĩ vãng, nhưng kí ức về một thời máu lửa dễ gì nguôi quên được trong tâm khảm những người đang sống hôm nay? Đã có một con đường, một trường học ở thành phố nơi ông hi sinh mang tên Nguyễn Thi, đó là sự ghi công kịp thời, nhưng bấy nhiêu thôi thì vẫn chưa đủ, chưa tương xứng. Cần phải có một tấm bia tưởng niệm và nếu có thể được thì rất nên có một tượng đài tôn vinh nhà văn liệt sĩ Nguyễn Thi, người đã hiến dâng trọn đời mình cho sự nghiệp cách mạng của Đảng và của nhân dân”.
Nguyễn Thi là một mẫu nhà văn tiêu biểu của sự im lặng mà tỏa sáng, bởi vì các tác phẩm của ông đã đi vào cuộc sống, động viên, thôi thúc một thế hệ ra trận đánh giặc. Mọi sự trong ông dở dang mà trọn vẹn, trọn vẹn với quê hương đất nước. Nhà văn Nguyễn Thi là một anh hùng trên mặt trận cầm bút, anh hùng trên mặt trận cầm súng, anh hùng trong tư cách một con người.
Nguyễn Thi tên khai sinh là Nguyễn Hoàng Ca, còn có bút danh là Nguyễn Ngọc Tấn. Ông sinh ngày 15/5/1928 tại xã Quần Phương, huyện Hải Hậu, tỉnh Nam Định. Lên ba tuổi đã phải theo mẹ vào tù của thực dân Pháp vì mẹ ông tham gia phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh. Năm 1932, gia đình ông phải lánh nạn vào Phát Diệm - Ninh Bình; sau đó vài năm, bố của Nguyễn Thi qua đời vì căn bệnh lao hiểm nghèo. Năm 1942, Nguyễn Thi theo gánh hát đồng ấu Nam Hoa do bầu Phi Sơn Hải lập đi biểu diễn các nơi. Năm 1943, ông vào Sài Gòn ở với anh trai và bắt đầu làm thơ. Cách mạng tháng Tám bùng nổ, Nguyễn Thi hăng hái tham gia Thanh niên Tiền phong đi cướp chính quyền, rồi trở thành du kích xã Tân Thới Tứ, sau đó gia nhập Đội lưu động cảm tử Nguyễn Bình. Năm 1947, ông vào bộ đội, tham gia chiến đấu ở huyện Tân Khánh, Thủ Dầu Một. Ngày 25/9/1947 được chuyển đảng viên chính thức. Trong những năm chiến đấu ở miền Nam, ông đã xuất bản tập thơ Hương đồng nội. Năm 1954, Nguyễn Thi tập kết ra Bắc, để lại người vợ đang mang thai, đảm đương cương vị cán bộ tuyên huấn tiểu đoàn. Ông là một trong những nhà văn đầu tiên sáng lập ra Hội Nhà văn Việt Nam. Tháng 12/1956, ông về Văn nghệ Quân đội. Năm 1961, ông xin trở lại chiến trường miền Nam. Tới Nam Bộ tháng 5/1962, ông công tác ở tòa soạn Văn nghệ Quân Giải phóng.
Khi thực hiện bộ phim tài liệu về Nguyễn Thi, năm 2004, tôi được nhà văn Nguyên Ngọc nhiệt tình cung cấp tư liệu, trong đó có những tư liệu quý về cá tính và sáng tác của Nguyễn Thi. Nhà văn Nguyên Ngọc kể, đầu năm 1962, Nguyễn Thi sùng sục đòi trở lại chiến trường miền Nam bằng được. Khi chỉ có hai người, Nguyễn Thi trầm ngâm: “Cuộc chiến đấu trước mắt bọn mình chắc chắn sẽ hết sức khốc liệt. Ở trong ấy lúc này chúng ta chưa có dân, chưa có đất, toàn bộ chính quyền còn trong tay kẻ thù. Gần như phải bắt đầu từ tay không mà đi tới giành lại tất cả. Tình hình như vậy mà mình về để ‘làm văn chương’ thì vô nghĩa, vô duyên quá. Về trong ấy, có lẽ mình sẽ làm tất cả việc gì cần làm cùng với đồng chí đồng bào, làm gì cũng được, bất cứ việc gì có ích dù nhỏ nhất. Mình sẽ chỉ trở lại cầm bút khi nào việc cầm bút thật sự cần thiết và có ích như cầm súng hoặc là hơn thế”.
Gần hai tháng lặn lội Trường Sơn, một ngày tháng Bảy, hai nhà văn tới một khu rừng nơi biên giới Việt - Lào, phía tây Thừa Thiên. Đây là điểm chia tay. Buổi sáng chia tay, Nguyễn Thi dặn Nguyên Ngọc: “Một, nếu còn sống, trở lại Hà Nội thì cùng nhau đi ra bằng quốc lộ số 1. Nghĩa là phải toàn thắng mới trở ra, nhất quyết không bỏ cuộc dở chừng. Hai – ông nói rất nhỏ với bạn – mình còn một đứa con gái ở Sài Gòn, mà chưa bao giờ thấy mặt, nếu mình không còn, sau này Ngọc về tìm hộ...”.
Lúc ấy, tôi thấy nhà văn Nguyên Ngọc khóc.
Từ năm 1963 đến 1968, Nguyễn Thi đã có dịp đến nhiều tỉnh thành, nơi diễn ra những trận đánh ác liệt ở Mỹ Tho, Bến Tre, Tây Ninh, Bình Dương… Năm 1965, Nguyễn Thi dự Đại hội tuyên dương anh hùng quân Giải phóng miền Nam lần thứ nhất, gặp chị Út Tịch, lấy tài liệu viết Người mẹ cầm súng. Năm 1967, ông dự Đại hội tuyên dương anh hùng quân Giải phóng lần thứ hai, gặp anh hùng Nguyễn Thị Hạnh, lấy tài liệu viết Ước mơ của đất. Trong cuộc tổng tiến công Mậu Thân đợt 2 năm 1968, ông xung phong đi chiến đấu trong đội hình một tiểu đoàn pháo binh đánh chiếm cầu chữ Y và hi sinh.
Phẩm chất anh hùng của người cầm bút trong nhà văn Nguyễn Thi là rất rõ ràng. Những tác phẩm văn học của ông để lại ảnh hưởng sâu rộng đến các thế hệ sau này về tính nhân văn, lòng yêu nước và khí phách anh hùng cách mạng. Chủ nghĩa anh hùng cách mạng của các nhân vật của Nguyễn Thi đã góp phần tạo nên một sức mạnh tinh thần to lớn trong sự nghiệp đấu tranh thống nhất đất nước, đánh thắng những kẻ thù hùng mạnh nhất. Những hình tượng, nhân vật được xây dựng từ thực tế chiến đấu của nhà văn đã thể hiện rõ khí chất anh hùng của dân tộc để từ đó cho thấy một bản lĩnh anh hùng của cá nhân nhà văn. Phẩm chất anh hùng chỉ có được ở những người yêu nước, một đời vì nhân dân, vì dân tộc mà cầm bút và cầm súng.
Đội ngũ văn nghệ sĩ, trong đó nòng cốt là văn nghệ sĩ Quân đội, đã có những đóng góp xuất sắc, bao gồm cả máu xương của mình như máu xương của nhà văn anh hùng – liệt sĩ Nguyễn Thi – cho ngày toàn thắng 30/4/1975. Điều đó luôn nhắc nhở chúng ta: hãy sống và hãy viết, hãy noi gương thế hệ các nhà văn đi trước. Đó vừa là niềm tin vừa là trách nhiệm của mỗi chúng ta.
P.V.K
VNQD