Có thể nói, tham vọng về một cuốn tiểu thuyết đào sâu vào đời sống xã hội đạt đến độ phức tạp và nhiều nhánh rẽ luôn là một ngưỡng vọng mà bất cứ nhà văn nào đều muốn thử sức, và với Xóm Cầu Mới, Nhất Linh - một trong những trụ cột của nhóm Tự Lực Văn Đoàn, đã làm được điều đó khi khái quát được đời sống nông dân vô cùng điển hình ở một xóm nhỏ quanh cây Cầu Mới.
PHỔ QUÁT RIÊNG BIỆT
Được đánh giá là một trong những tác phẩm quan trọng nhất trong văn nghiệp của Nhất Linh, Xóm Cầu Mới xoay quanh câu chuyện của những nông dân điển hình trong vùng thôn quê mà ta có thể bắt gặp ở bất cứ đâu trên đất nước mình. Mảnh đất tuy nhỏ và nhiều biến chuyển ấy là nơi mà những cư dân - những người nghèo tha thương cầu thực đến đấy làm ăn - và rồi ở lại, như những đám bèo giạt ra từ trăm ngả nước, đến đây tụ lại bám theo chân cầu.
Bao gồm rất nhiều mảnh đời và những mối quan hệ chồng chéo lên nhau của dòng tộc, huyết thống, hàng xóm; Xóm Cầu Mới dành phần lớn thời gian đi theo câu chuyện của nhà ông Lang, mà Mùi - cô thôn nữ đang độ 19, mất mẹ từ sớm, đảm đang, tháo vác, gánh cả gia đình. Trên vai người con gái ấy là tiệm thuốc của gia đình, tiệm bánh cuốn; cũng như toàn bộ tiền bạc, và cả gia đình sống dựa vào. Mọi thứ bắt đầu từ khi nghe tin Siêu, cậu anh họ, con dì con già, sẽ dọn về sống ở Xóm Cầu Mới, gần nhà cô.
Tác phẩm Xóm Cầu Mới của Nhất Linh.
Lúc nhỏ cả hai đã có tình ý với nhau, thế nhưng là kiểu “tình trong như đã mặt ngoài còn e”. Chia cắt từ sớm vì Siêu phải theo ông Cai đi học ở Hải Phòng, Mùi cũng trải qua biến cố mất mẹ và bươn chãi ở giữa dòng đời; dẫn đến cơn tụ họp mà ý trời rong ruổi đã làm nổi lên trong Mùi những cảm xúc khó tả, về sự nhớ nhung, ghen tuông; cũng như dằn vặt và phân vân vì con đường phía trước và tương lai bất định.
Ngoài Mùi, Xóm Cầu Mới cũng nói về gia đình bác Lê cơ cực, nghèo khốn, lục đục liên miên nhưng nhiều khi cũng êm ấm. Về gia đình cụ Án với hai vợ chồng cậu Ấm êm đềm. Về Nhỡ với cuộc tình thẹn hướng đến cô Mùi, về Bé và Đỗi trong cơn tình nghèo. Đó còn là về Tý thông minh, về ông Ninh Ký và bà Ký Ân điêu toa, về cô Hòa hàng cơm cô độc… rất nhiều mảnh đời và những câu chuyện, về xã hội biến chuyển đã được Nhất Linh lột tả đầy ý nhị mà cũng tinh tế, nhẹ nhàng vô cùng.
Hình tượng văn nhân của Siêu cũng như nổi buồn thoáng qua của Triết đại diện cho khả năng nghiên cứu, quan sát và mổ xẻ vô cùng cầu toàn của Nhất Linh. Những dòng mô tả sự khép mình của Siêu dễ gợi nhớ đến Cỏ ven đường của Natsume Soseki với những dòng tâm sự dài; trong khi ở Triết có một nỗi buồn nào đó rất… Freud, của những suy ngẫm, của những thân phận giữa cảnh đời không biết sẽ đi về đâu. Tuy phổ quát, nhưng ở mỗi cá tính khác nhau, Nhất Linh vẫn đi rất sâu và để lại được một điểm đặc biệt, và có thể nói là thành công nhất của ông trong tác phẩm này.
XÃ HỘI ĐƯƠNG THỜI
Hẳn nhiên mục đích tối thượng của những tiểu thuyết dài là nhằm phản ánh xã hội đương thời. Trong Xóm Cầu Mới, tình nghĩa làng xóm được Nhất Linh đặt ra vô cùng rõ ràng, về những mối quan hệ muôn màu muôn vẻ. Có thông cảm và cảm mến nhau như Mùi dành cho bé Tý, như anh Đỗi dành cho cô Hòa; nhưng đôi khi, cũng có những gian trá, lọc lừa không thể tránh khỏi của đời sống hèn mọn, mà bà Ký Ân và ông Đông Công Ích là những đại diện đầu tiên.
Nhà đoan với thuốc phiện, rượu cồn; cũng như vị trí thấp kém của phụ nữ truyền thống và hôn nhân sắp đặt cũng được Nhất Linh khéo léo tái hiện lại, để thấy đằng sau những sự thật có phần “khó chấp nhận”, thì đó đều là những ý nghĩa vô cùng tốt đẹp. Ông Năm Bụng vì nuôi con lớn mà phải cắp rượu qua mặt Tây đoan; cô Hòa, thím Hiên vì quá chán nản với sự cô độc cũng đứng trước lằn ranh có nên vượt rào… Những nhân vật này có tính đại diện cao, và đều là hiện thân chung nhất của những cá thể ở cũng vai trò mà ta dễ thấy dù ở thời nào.
Nhất Linh và những suy nghĩ có phần tiến bộ trước xã hội phần nhiều truyền thống đã được thể hiện xuyên suốt các tác phẩm trước đó như Đoạn tuyệt, Đôi Bạn… và Xóm Cầu Mới cũng không nằm ngoài ngoại lệ. Ở đây, chi tiết về mối tình thâm giữa Siêu với Mùi vượt qua biên giới níu chặt của tính họ hàng, hay điểm nhấn trong câu chuyện của cô Hòa bán cơm, tuy rất nhỏ và chỉ là điểm xuyết… thế nhưng vị trí và vai trò của người phụ nữ mới đã được Nhất Linh bày ra trước mắt. Những người phụ nữ kiểu cũ như bác Lê gái, hay mới hơn, như Duyên, như Mùi, như Bé, như Hòa… đều cho thấy được sức mạnh của mình, trong cách lựa chọn những ngã cuộc đời. Tuy hiển hiện ở nhiều mặt khác nhau nhưng có thể thấy được họ luôn tự do và sống vì mình.
TÁC PHẨM TÂM HUYẾT NHẤT
Với tác phẩm này, Nhất Linh đã viết đi viết lại tất cả 5 lần, trải dài suốt 17 năm từ Việt Nam cho đến Trung Quốc, và lần chỉnh sửa cuối cùng tại suối Đa Mê, Đà Lạt. Tác phẩm này theo đó cũng có nhiều tên, ban đầu là Vui buồn, sau đó đổi thành Bèo giạt để cuối cùng là Xóm Cầu Mới. Các nhà phê bình đánh giá đây là tác phẩm giàu tham vọng và ý thức đổi mới nghệ thuật tiểu thuyết nhất của Nhất Linh sau khi rời xa chính trường để về lại văn chương.
Nhà văn Nhất Linh.
Ban đầu theo lời Nhất Linh, đây dự định sẽ là một bộ trường giang tiểu thuyết gồm một loạt truyện dài đặt dưới tên chung, với các nhân vật có liên hệ nhau, nhưng mỗi truyện là độc lập nhau và không có độ dài xác định. Thế nhưng sau đó Xóm Cầu Mới chỉ được hiện diện dưới dạng 4 cuốn bản thảo, mà đặc biệt nhất là đã từng thất lạc rất lâu trước khi ra mắt công chúng.
Nguyễn Tường Thiết, con trai Nhất Linh cũng cho rằng “có thể tôi chủ quan - Xóm Cầu Mới là tác phẩm hay nhất của Nhất Linh, trên cả Bướm trắng, trên cả Đôi bạn, hai tác phẩm vẫn thường được đánh giá cao nhất trong sự nghiệp trước tác của ông. Ngoài ra tôi cũng tin rằng thân phụ tôi tâm đắc nhất tác phẩm này.”
Điểm đặc biệt nhất của Xóm Cầu Mới ngoài những nhân vật đặc biệt chứa nhiều suy tư, cách phản ánh xã hội đương thời vô cùng khác biệt; thì tính khôi hài và sự tinh ý là điểm khó mà bỏ qua ở tác phẩm này. Với Xóm Cầu Mới, Nhất Linh đang viết như thở. Các nhân vật của ông đối đãi với nhau, dù hờn hay thương, dù hận hay ghét, dù buồn hay vui; cũng đều thường trực một nụ cười. Kết hợp cùng với phương ngữ Bắc Bộ riêng biệt và sự quan sát vô cùng tinh ý, Xóm Cầu Mới nhẹ nhàng mà cũng vui vẻ, tinh tế mà cũng sâu sắc, xứng đáng là tác phẩm quan trọng nhất trong văn nghiệp Nhất Linh.
NGÔ THUẬN PHÁT
VNQD