(Đọc luẩn quẩn khi yêu của Mai Quỳnh Nam)
Trước tiên, hãy lưu ý rằng trong tất cả các thể loại văn học, thơ ca là nơi ưu tiên hàng đầu cho các hình thức ngắn gọn, và điều này không chỉ được phản ánh bởi độ dài thường gặp (tương đối ngắn) của các tập thơ mà còn bởi đặc trưng nội tại của thơ, vốn được định hướng để cô đọng hơn so với các thể loại văn học khác (chẳng hạn như tiểu thuyết). Bài viết này có mục đích tái nắm bắt khái niệm thi pháp của thơ ngắn không chỉ qua lăng kính thẩm mĩ của nhà thơ Mai Quỳnh Nam, mà còn đi xa hơn khi xem xét nó như khái niệm trung tâm của một khuynh hướng thơ ca đương đại, khuynh hướng thi ca tìm cách liên hệ với thế giới và đặt câu hỏi về thế giới theo những phương thức ngắn gọn và phân mảnh.
Mai Quỳnh Nam dường như đã đẩy sự kết hợp giữa thi ca và những suy ngẫm đậm đặc tính minh triết lên đến đỉnh cao, thông qua việc khám phá các hình thức ngắn gọn đa dạng, bằng một thẩm mĩ nghệ thuật hướng tới sự đậm đặc, lối sắp xếp ngang hàng và sự va chạm của các hình ảnh. Thơ ngắn của Mai Quỳnh Nam vì thế không chỉ liên quan đến một cách “thực hành thơ” mà còn đến một sự hiện diện của chủ thể (nhà thơ) trong một thế giới đặc thù, được xây dựng dựa trên trải nghiệm về thời gian, vốn dĩ ngắn ngủi do tính hữu tử của chúng ta. Nói một cách khác đi thì hình thức ngắn gọn trong thơ của Mai Quỳnh Nam cũng cho phép chúng ta hình thức hóa mối liên hệ giữa thẩm mĩ của nhà thơ và tầm nhìn của ông về thế giới, khôi phục lại cái ý nghĩa nguyên thủy của sự ngắn gọn: sự ngắn gọn trước hết và trên hết là một khái niệm thời gian. Nói một cách khác, nếu thơ ca của Mai Quỳnh Nam tuân theo nguyên tắc của sự ngắn gọn, đó là nhờ một tầm nhìn và một trải nghiệm đặc thù về thời gian.
Em về để sợi tóc rơi
trăm năm một kiếp, một thời tóc mây
(luẩn quẩn khi yêu - Bài 11)
Một thao tác phân loại nhanh các hình thức ngắn gọn trong tác phẩm của Mai Quỳnh Nam cho phép chúng ta khẳng định rằng những bài thơ được tinh kết và trở thành ngắn gọn nhất đã được xác lập như một nguyên tắc hình thức chủ đạo chi phối mạch thơ của Mai Quỳnh Nam. Các diễn ngôn thơ ca này dường như triển khai qua những tưởng tượng và hình ảnh của sự ngắn gọn, theo ba góc độ khác nhau: sự chiếu sáng, sự phân rã, và cuối cùng là tia chớp sáng lóe lên như một sự khải huyền. Hình thức ngắn gọn, cuối cùng, thể hiện điều mà chúng ta có thể gọi là thử thách của khoảnh khắc, viên đá thử vàng của mọi bài thơ.
Tạm ứng
anh xin ứng trước
anh mãi là người mắc nợ
thỉnh thoảng em nhắc thầm
anh biết
đó là tình cảnh đôi ta
từ dằng dặc sống đến dằng dặc chết
(luẩn quẩn khi yêu - Bài 53)
Trong bài thơ này, sự ngắn gọn dường như phục vụ cho việc nắm bắt tức thì về bản chất sâu xa nhất của trải nghiệm yêu. Câu thơ đầu tiên hướng chúng ta tới cái “bản thể học” của tình yêu, hướng tới việc định nghĩa tình yêu như một trải nghiệm khởi nguyên thông qua một thuật ngữ thông dụng trong hoạt động tài chính: “vay mượn”. Thuật ngữ này được đặt ở trung tâm của câu thơ thứ hai “anh xin ứng trước”. Sự khó khăn trong việc diễn giải, ở đây, một phần lớn bắt nguồn từ hình thức ngắn gọn của nó, bởi hai câu thơ ấy đã dẫn về một công thức bí ẩn và cô đọng “anh mãi là người mắc nợ”, cái hiện thực trĩu nặng và không thể trốn tránh bởi “thỉnh thoảng” đối phương vẫn kín đáo nhắc lại. Hai câu cuối bày tỏ nỗi hoài nghi trĩu nặng, một nỗi cay đắng ngập tràn của nhà thơ, linh cảm về một “cái chết được báo trước của tình yêu”, một cái chết đến dần dần trên một hành trình “dài dằng dặc”. Trò chơi ngôn từ (với các thuật ngữ: vay mượn, tạm ứng) tuy mang lại một nét hài hước nào đó, nhưng không hề che khuất tính nghiêm túc của mối liên hệ bản thể học mà văn bản này đã thiết lập giữa nền tảng tình yêu và hoạt động yêu. Khía cạnh “bản thể học” này cho phép chúng ta trở lại với đặc tính suy đoán truyền thống của hình thức ngắn gọn, vốn có thể gợi đến sự tương đồng với những câu châm ngôn triết học hoặc các câu cách ngôn.
Sự ngắn gọn thực sự đặc trưng cho lối viết của Mai Quỳnh Nam được vận dụng trong tác phẩm của ông còn nhờ vào sự đậm đặc và tính tiết kiệm của lối viết, hướng tới một hiệu quả thơ ca.
trong suốt cũng nhiều khi bối rối
(luẩn quẩn khi yêu - Tr 9)
Trong câu thơ này ranh giới giữa tư duy và hình ảnh tan biến, thi ca không còn là ngoại vi của lí tính, mà là trung tâm của một hình thức tư duy khác.
Bìa tập thơ luẩn quẩn khi yêu của Mai Quỳnh Nam.
Mai Quỳnh Nam cũng đã đẩy ngôn ngữ đến tận ranh giới của tính khả diễn (communicability), nơi mà từng từ trở nên dày đặc với nhiều tầng ý nghĩa, thường mang tính nghịch lí hoặc phản biện.
Vừa thân thiết
vừa xa lạ
em
khoảng rộng vô cùng
băng qua mọi điều anh hình dung
Nếu đọc đi đọc lại nhiều lần tập thơ “luẩn quẩn khi yêu” mỏng manh này, chúng ta nhận thấy những bài thơ ngắn của Mai Quỳnh Nam dưới một vẻ bề ngoài có vẻ gián đoạn, hỗn độn, bất định, thực ra lại không ngừng quy chiếu tới một sự liên tục sâu xa, một trật tự cao hơn, một siêu định hướng- những thứ mà, sau cùng, được thúc đẩy bởi chính thực thể (người sắp xếp, tổ chức, phân loại) là tác giả. Hình thức ngắn dường như là nơi mà mọi vấn đề truyền thống bị chìm đắm và tan biến, khởi đầu từ những vấn đề về ý nghĩa và về tác giả; nó tỏ ra đặc biệt thích hợp cho mọi kiểu trá hình, cho trò chơi của ẩn đố và của giả thư (apocryphe); nhưng sâu xa hơn, thường là một động lực ngược lại (tập hợp, tái cấu trúc, làm sáng tỏ) đang hoạt động, khiến cho ta luôn thấp thoáng thấy khả năng giải quyết tất yếu của tất cả những bí ẩn đó.
Tình yêu phong em thành thánh, thành thần,
thành đức tin, anh ngưỡng vọng
tình yêu cần thực chứng
chứng thực của kẻ si chẳng mấy tường minh
nó đẩy anh về phía siêu hình
(luẩn quẩn khi yêu - Tr 67)
Những mảnh rời mang tính sấm ngôn, những châm ngôn, những câu cách ngôn, những ý nghĩ - tất cả đều là những hình thức có mật độ cao, cấu trúc chặt chẽ, dựa trên một dạng hoàn thiện hình thức và một tính trọn vẹn ý nghĩa.
Tất yếu của sóng
là tan vỡ
tất yếu của thơ
là lơ mơ
tất yếu của yêu
là ghen
tất yếu của chuyên quyền là cô độc
(luẩn quẩn khi yêu - Tr 93)
Toàn bộ những bài thơ ngắn của Mai Quỳnh Nam dường như luôn hướng về cái kết; tính ngắn gọn là lời hứa về sự xuất hiện nhanh chóng của một kết thúc đầy khoái cảm và bất ngờ, nó là động cơ lí tưởng của một cỗ máy tạo ra những “cú viết” (coups d’écriture).
Có thể nói thơ ngắn là một thách thức và một biểu tượng của sự hoàn tất văn bản, của tính văn chương (littérarité). Và thơ ngắn sẽ không ngừng tự hào về cái nghịch lí của chính mình: sự sáng tạo đến từ việc kết hợp giữa sự ngắn gọn mang ý nghĩa và sự phong phú mang tính biểu đạt được hàm chứa trong nó. Điều đó có nghĩa là tính ngắn gọn cũng tạo ra những thuận lợi cho sự bất ổn định, cho sự chưa hoàn tất, hay đúng hơn là các bài thơ ngắn sẽ trở thành đối tượng ưu tiên của một nỗ lực hoàn tất vô tận, cái khao khát cải thiện - nghĩa là chỉnh sửa ở nơi độc giả. Thơ ngắn vì thế được trao cho những khả năng thực hành siêu văn bản (hypertextuelles) - bên trong và bên ngoài, tức là của tác giả và của những độc giả khác- và thường bù đắp cho tính ngắn gọn của chuỗi tuyến tính của nó bằng sức sống dồi dào ở cấp độ hệ hình (paradigmatique). Tính ngắn gọn cũng có thể là yếu tố gây nhiễu, tạo ra sự mơ hồ; nó cho phép một văn bản chơi đùa với nhiều thể loại văn học cùng lúc giống như bài thơ dưới đây.
“Trên đời, có lẽ không một trường hợp nào mà “cái này” gắn kết với “cái kia”, phụ thuộc vào “cái kia” triệt để, bền bỉ, chung thủy, khăng khít, như quan hệ giữa ổ khóa và chìa khóa. Điều đó, cũng có nghĩa là chúng cùng chấp nhận sự “nghèo đi” trong các tương tác hàng ngày. Ổ khóa treo trên cửa, chìa khóa trong ngăn tủ, hay vất vưởng đâu đó, hay phiêu du chỗ này, chỗ nọ. Chỉ đến khi chìa khóa cắm vào ổ khóa, bằng một chuyển động nhỏ, ổ khóa bật mở, chứng tỏ cho mọi người thấy rõ lý do tồn tại tất yếu phải có. Ngoài chúng - không còn ai, không thể ai -ngoài chúng”.
(luẩn quẩn khi yêu - Tr 111)
Thơ ngắn của Mai Quỳnh Nam khiến người đọc bắt buộc phải tiếp cận với một cách đọc mới mẻ: cách đọc liên văn bản. Mỗi một bài thơ chính là một “mảnh rời”, một hình mẫu nguyên thủy của tính không trọn vẹn, một hình thức phơi bày sự gãy vỡ của mình, nói đúng hơn cách viết những bài thơ ngắn của Mai Quỳnh Nam là cách viết phản hình thức, là một hình thức thơ để nhắm tới “sự phá vỡ hình thức”. Về mặt “cấu trúc cứng” là như vậy, thế nhưng sự mơ hồ của từng bài thơ ngắn - từng mảnh rời rạc ở đây sẽ giúp chúng ta bớt bị ám ảnh bởi sự tiêu cực đó. Mỗi bài thơ ngắn của Mai Quỳnh Nam trong tập luẩn quẩn khi yêu này nếu không xuất hiện như phần còn lại cua một bài thơ ngắn khác đã khuất dạng thì lại giống như điềm báo cho sự xuất hiện của một bài thơ mới sẽ đến, những cảm hứng như thế này không chỉ đến với tác giả mà còn đến với những độc giả của nó. Vì thế mỗi bài thơ ngắn trong tập luẩn quẩn khi yêu của Mai Quỳnh Nam không ngừng gợi ra một dòng suy ngẫm liên tục, chúng nói nhiều hơn những gì chúng đã thực sự nói và đồng thời chúng cũng để lộ ra những khoảng trắng bao quanh như miền đất hứa dành cho những cuộc tìm kiếm.
DƯƠNG THẮNG
VNQD