. NGUYỄN HOÀNG THI THƠ
Bộ phim điện ảnh Thần dược (The Substance) với thành tích Kịch bản xuất sắc nhất tại Liên hoan phim Cannes 2024 được công chiếu tại Việt Nam vào những ngày đầu tháng 11/2024. Tất cả các giải thưởng của Liên hoan Cannes luôn được xem là một bảo chứng về chất lượng nghệ thuật, mang tư duy mới của thời đại. Thế nên, Thần dược, với thể loại kinh dị, hứa hẹn không chỉ đem tới một cốt truyện ám ảnh từ nội dung cho đến cách kể chuyện độc đáo, mà cả chất lượng trong từng khung hình và những thông điệp sâu sắc ngầm ẩn trong nó. Có thể nói đây là một trong những tác phẩm kinh dị đáng mong chờ nhất năm nay.
Một cảnh trong phim Thần dược. Ảnh: TL
Mở đầu câu chuyện xoay quanh Elisabeth Sparkle, một ngôi sao điện ảnh Hollywood đang ở độ nhan sắc tàn phai bước vào quá trình sử dụng “thần dược”. Chỉ với ba phút đầu phim, Thần dược để lại ấn tượng mạnh mẽ bằng loạt hình ảnh và chuyển cảnh đầy ẩn dụ. Một quả trứng được tiêm thuốc sinh thêm một lòng đỏ trứng mới. Nối theo hình ảnh này là thước phim tóm tắt cuộc đời của Elisabeth Sparkle thông qua ngôi sao ghi tên cô trên đại lộ danh vọng. Từ những ngày đầu ngôi sao được chăm chút tỉ mẩn, dần dà nó bị lãng quên, nứt gãy, cuối cùng chẳng ai ngó ngàng, ngay cả việc đánh đổ thức ăn lên đó cũng không ai buồn lau sạch. Chỉ vài phút cũng giúp người xem hiểu rõ người từng đạt được đỉnh cao trong làng giải trí nhờ vào nhan sắc không thể chống lại sự ăn mòn của thời gian, và lẽ đương nhiên Elisabeth càng không dễ dàng chấp nhận sự thật mình bị sa thải đột ngột khỏi chương trình thể dục nhịp điệu nói riêng và làng giải trí nói chung.
Cú sốc vì hình ảnh danh vọng một thời bị người ta xé bỏ khiến cô gặp tai nạn giao thông, và đây là lúc câu chuyện về Thần dược bắt đầu. Thần dược là một loại huyết thanh giúp người dùng tạo ra phiên bản “trẻ hơn, xinh đẹp hơn, hoàn hảo hơn” của chính mình. Một lời mời gọi để Elisabeth cứu rỗi bản thân khỏi nỗi ám ảnh đầy tối tăm và bế tắc.
Khi chiếc hộp “Thần dược” được mở ra, tựa như Elisabeth đã mở ra chiếc hộp Pandora của đời mình. Một bản thể khác - người con gái tự đặt tên là Sue - được thoát thai. Những tưởng mọi chuyện sẽ chảy trôi êm đềm và cuộc đời của Elisabeth lại một lần nữa vụt sáng như một vì tinh tú trên nền trời Hollywood thì không may, bản sao Sue lại không chịu tác động hoàn toàn từ ý thức của Elisabeth. Nói cách khác, bản sao này chỉ thụ hưởng cái tham vọng trì kéo và làm thăng hoa hơn những gì Elisabeth từng sở hữu.
Trước mắt người xem là hai bản thể khác nhau, sống những đời độc lập. Thế nên lời dặn dò của người cung cấp Thần dược “hãy nhớ cả hai đều là một” nhanh chóng bị phớt lờ và lãng quên. Elisabeth cũng như Sue đều đã sinh ra “tham, sân, si” của riêng mình. Elisabeth cảm thấy đố kị trước sự gợi cảm, trẻ đẹp của Sue. Trong khi đó Sue lại sinh ra những ham muốn khác dẫn đến việc cô phá bỏ quy tắc và gây ảnh hưởng lên cơ thể của Elisabeth.
Một cuộc đấu tranh khốc liệt diễn ra, nơi chính mình là đối thủ của mình. Ngày nay chúng ta đã nghe quá nhiều lời khuyên cần phải chiến thắng con quỷ bên trong và đó là cách để chạm tới thành công vượt ngưỡng. Nhưng khi Sue ngoài đời thực không chỉ là một tia gian manh, quỷ quyệt trong tâm tưởng thì liệu điều ấy có còn đúng? Cả hai lao vào một cuộc chiến sống còn thay vì phải cộng sinh, cùng tiến lên phía trước. Cốt lõi của việc chiến thắng “con quỷ bên trong” không phải là tiêu diệt, vì nó là một phần trong mỗi con người, nó chết thì chính ta cũng chết. Chiến thắng ở đây là một sự thương thảo để cuối cùng “ta vẫn hoàn ta” và tiến lên phía trước. Nhưng Sue muốn tiêu diệt Elisabeth và ngược lại Elisabeth cũng muốn chấm dứt cuộc đời của Sue. Kết cục của cuộc chiến không khoan nhượng này là quái vật Monstro Elisasue ra đời. Giờ đây, ta thấy bản gốc Elisabeth thật sự đã thua vì ngay từ đầu cô đã đầu hàng trước một thế lực vô hình khác. Một thứ to lớn hơn, mạnh mẽ và đông đảo hơn đã áp đặt cả giá trị tồn tại và giá trị sống lên Elisabeth và vô số những người phụ nữ khác: tiêu chuẩn cái đẹp qua ánh nhìn nam giới. Trên thực tế, mọi cuộc chiến của cô đã đến hồi cáo chung ngay từ khi Sue ra đời và toàn bộ diễn biến sau đó là để dẫn dắt chúng ta đến những trường đoạn giễu nhại đen tối về cái nhìn nam giới (male gaze) - thứ tiêu chuẩn áp đặt và gò bó bao người ẩn sau cái mác “xinh đẹp”.
Xuyên suốt Thần dược là một cuộc châm biếm tột độ “cái nhìn nam giới”, thuật ngữ do Laura Mulvey đặt ra và chứng minh rằng ánh nhìn của đàn ông luôn chiếm ưu thế hơn cả, nó buộc phụ nữ phải gò mình vào những khuôn mẫu sắc đẹp nhất định: trẻ trung, ngực to, mông nở, đặc biệt là gợi dục. Chính cái nhìn này đã biến Elisabeth từ một người bình thường ở đầu phim trở thành một con quái vật ở cuối phim. Thật không ngoa khi nói cái nhìn nam giới xâm chiếm mọi tâm trí ở cả hai phái và ở mọi độ tuổi trong Thần dược.
Ở những người đàn ông, điển hình là nhà sản xuất chương trình thể dục nhịp điệu, Harvey luôn thể hiện sự thèm khát trước cái đẹp của người nữ. Nhân vật này nhắc đến Elisabeth với đầy sự chế giễu rằng cô đã già. Khi ngồi cùng cô, ông ta liên tục thể hiện những hành động ăn uống khiếm nhã, ánh mắt lắm lúc lại liếc nhìn những chỗ nhạy cảm của cô bồi bàn. Không chỉ xem Elisabeth là một con mồi đã không còn hợp vị mà ông ta còn phóng chiếu để cái nhìn nam giới chiếm lĩnh toàn bộ không gian. Sự thống trị được thừa nhận khi Elisabeth chỉ ngồi yên như pho tượng, cô bất động trong khó chịu và để cho cái nhìn ấy nuốt trọn suy nghĩ của mình.
Thần dược tạo nên một bầu không khí mà tại đó cả nam lẫn nữ, đặc biệt là Elisabeth, hết sức thèm khát nét đẹp theo tiêu chuẩn cái nhìn nam giới. Cho nên, Elisabeth thay vì đấu tranh chống lại cái nhìn đầy áp đặt thì lại cho phép nó trở thành kim chỉ nam cho mọi hoạt động của mình. Chính cô đã chủ động biến bản thân thành một thứ công cụ, một thứ khoái vật để đàn ông thưởng lãm.
Đạo diễn Coralie Fargeat đã để Elisabeth tự thân băng qua những hành lang khi thì tăm tối, khi thì nhuốm một màu đỏ chói đến nhức mắt. Ở đó cô nhỏ bé biết nhường nào và cũng thơ ngây làm sao khi cho rằng “Thần dược” sẽ nâng bước để cô một lần nữa tỏa sáng. Thứ ánh sáng cuối con đường mà cô thấy khi lần đầu tiên đến địa điểm nhận Thần dược không phải là ánh sáng thiên đàng mang lại hạnh phúc cho con người mà đó là một mối đe dọa mang hơi thở lạnh lẽo và chết chóc đợi chờ những kẻ tình nguyện hiến thân.
Những khung hình trong Thần dược được sắp đặt theo kiểu đối xứng khiến người xem ngạt thở. Elisabeth luôn nằm giữa khuôn hình, khi thì bị đóng khung bằng thủ pháp frame in frame - khung hình trong khung hình. Đó cũng là cách mà cái nhìn nam giới hoạt động, nó thâu tóm những người đàn ông và đàn bà, nó nhào nặn họ trở thành những kẻ tù đày cho thứ tiêu chuẩn tàn nhẫn mà nó đặt ra.
Một Sue tươi mới, căng tràn sức sống và sắc xuân mơn mởn hay một Elisabeth già nua, tàn lụi từ thân hình đến tâm trí, hai bản thể tuy không còn là một nhưng cả hai đều không thể thoát khỏi nỗi ám ảnh về cái nhìn nam giới. Sự đấu tranh lẫn nhau giữa Elisabeth và Sue cũng chỉ là một cuộc vui được sắp đặt bởi quyền lực này. “Càng dùng, cô càng cảm thấy cô độc hơn”, câu nói không chỉ đúng với Elisabeth khi cô lạm dụng Thần dược mà còn đúng với mọi người phụ nữ tin vào cái nhìn của đàn ông.
Rốt cục, cái mà Thần dược mang đến cho tất cả nhân vật là một bữa tiệc đẫm máu hệt như cảnh tượng đã từng diễn ra trong phim Sự phẫn nộ của Carrie. Nếu trong Carrie, sự phẫn nộ ấy đến từ những tháng ngày cô bị bắt nạt, bị bạo hành tinh thần thì sự phẫn nộ trong Thần dược là một loại giễu nhại, một cuộc đả phá cái nhìn lệch lạc về giá trị và tiêu chuẩn của cái đẹp. Từ đó để những kẻ, mà đa phần là nam giới, mong cầu cái điều phi lí: một sắc đẹp trường tồn với thời gian đáng phải nhận lãnh. Sự giễu nhại đầy đau đớn khi Elisabeth, người bước vào cuộc chơi chưa thôi tham vọng, vẫn cố bám víu vào ngôi sao trên đại lộ danh vọng năm xưa, cho đến khi khuôn mặt cô tan ra hoàn toàn như một vệt cà chua đầu phim.
Thần dược kết thúc, khép lại một hành trình chống lại tạo hóa để “cải lão hoàn đồng” của một người phụ nữ không đứng lên triệt tiêu cái nhìn nam giới - thứ đã di căn từ giới này sang giới khác, từ nơi này sang nơi khác, không chỉ trong làng giải trí mà còn trong nhiều lĩnh vực ngoài xã hội.
N.H.T.T
VNQD