Xứ Cát đã thay đổi thế giới như thế nào?

Đã bán được hàng triệu bản trên toàn thế giới, Xứ Cát có lẽ là bộ tiểu thuyết hay nhất trong thể loại khoa học viễn tưởng (SF) từ trước đến nay, đến mức Chiến tranh giữa các vì sao có nhiều khả năng sẽ không tồn tại nếu không có nó.

2 trong số nhiều phần Xứ Cát đã được chuyển ngữ.

Vào năm 1959, nếu đang đi dạo trên những cồn cát gần Florence, Oregon, Mĩ, người ta có thể bắt gặp một người hoạt bát, vạm vỡ, rậm râu, sải bước trong chiếc kính mát Ray-Ban Aviator và bộ quần áo dùng cho không quân. Frank Herbert, cây viết tự do có niềm yêu thích với các vấn đề môi trường, đang đi thực địa để viết các bài nghiên cứu cho một tạp chí của Bộ Nông nghiệp nhằm ngăn chặn tình trạng cát dịch chuyển bằng cách trồng cỏ biển.

Bị gió mạnh ngoài khơi Thái Bình Dương đẩy đi, các cồn cát di chuyển về phía đông, chôn vùi mọi thứ trên đường đi của mình. Herbert đã thuê một chiếc máy bay hạng nhẹ để khảo sát hiện trường từ trên cao. Ông đã viết rằng “Những sóng cát này có sức tàn phá vô cùng khủng khiếp, có thể sánh ngang với sóng thủy triều… Chúng thậm chí còn có thể gây ra cái chết”. Trên hết, ông bị hấp dẫn bởi ý tưởng rằng có thể thiết kế hệ sinh thái mới, phủ xanh cảnh quan sa mạc khắc nghiệt ngay tại nơi đây.

Herbert là một nhà văn đã làm việc từ năm 19 tuổi, và vận may của ông luôn luôn bấp bênh. Sau tuổi thơ vất vả ở một cộng đồng nhỏ ven biển gần Tacoma, Washington, nơi vui thú của ông là đi câu cá và lênh đênh trên biển, ông đã làm việc cho nhiều tờ báo ở tây bắc Thái Bình Dương và viết truyện ngắn cho các tạp chí. Ông đã trải qua một cuộc chiến nhẹ nhàng khi chỉ phục vụ 8 tháng với tư cách là nhiếp ảnh gia hải quân trước khi giải ngũ. Ông cũng từng có một khoảng thời gian tương đối kì lạ ở Washington với tư cách là người viết diễn văn cho một thượng nghị sĩ đảng Cộng hòa.

Nhà văn Frank Herbert.

Ở tuổi 40, Herbert thường xuyên rơi vào túng thiếu. Trong thời gian viết Xứ cát, vợ ông, Beverly Ann, là người nuôi sống cho cả gia đình, và cũng vì thế mà sự nghiệp viết lách của bà bị gạt sang bên do việc quảng cáo bà phải ưu tiên. Chẳng bao lâu sau, nghiên cứu về cồn cát của Herbert đã mở rộng thành nghiên cứu về sa mạc và văn hóa sa mạc. Nó đã lấn át các bài báo học thuật để rồi trở thành 2 cuốn tiểu thuyết khoa học viễn tưởng được đăng nhiều kì trên tờ Analog Science Fact & Fiction.

Không hài lòng, Herbert cần mẫn viết lại hai câu chuyện ấy thành một thiên anh hùng ca khổng lồ. Tuy vậy Xứ cát đã bị hơn 20 nhà xuất bản từ chối trước khi được chấp nhận bởi Chilton, một chi nhánh ở Philadelphia nổi tiếng với các tạp chí sửa chữa ô tô. Mặc dù nó đã giành giải Nebula và Hugo - 2 giải thưởng khoa học viễn tưởng danh giá nhất, nhưng đây không phải là thành công về mặt thương mại chỉ sau một đêm. Bởi phải 50 năm sau nó mới được nhiều người coi là cuốn tiểu thuyết hay nhất trong thể loại SF, từ đó bán được hàng triệu ấn bản trên khắp thế giới.

Xứ cát lấy bối cảnh một tương lai xa, nơi hoàng đế của toàn cõi thiên hà đang muốn nắm giữ sức mạnh và rồi kiểm soát các gia tộc khác. Cũng vì điều này mà công tước cao quý Leto, người đứng đầu nhà Atreides, đã bị giết hại, khiến con trai ông - Paul và vợ - Jessica đã phải lưu lạc đến Arrakis - nơi chỉ toàn là những dải cồn cát. Khí hậu ở đó cực kì khắc nghiệt khi nước khan hiếm đến mức bất cứ khi nào cư dân ở đây ra ngoài đều phải khoác lên một bộ sa phục - loại quần áo bó sát để hút ẩm cơ thể và tái chế nước để uống.

Kẻ thù lớn của Nhà Atreides là Nhà Harkonnen, một nhóm người vô dụng chuyên tra tấn người khác để mua vui, và người đứng đầu, Nam tước Vladimir, béo đến mức phải sử dụng một "hệ thống treo" để di chuyển xung quanh. Harkonnens từng bước kiểm soát cả dải thiên hà, và nhất là Arrakis, nơi duy nhất có mặt hàng cực kì có giá trị được gọi là “melange” hay “hương dược”.

Sâu cát trong bản chuyển thể điện ảnh gần đây của đạo diễn Denis Villeneuve.

Nó là một loại thực phẩm có nhiều công dụng hữu ích bao gồm việc tạo ra một loại nhận thức về không-thời gian nâng cao. Nó dễ gây nghiện và cũng sở hữu thêm tác dụng phụ là khiến mắt người chuyển sang xanh đậm. Khai thác hương dược vô cùng nguy hiểm, không chỉ vì bão cát và các cuộc tấn công của người du mục, mà vì tiếng ồn có thể thu hút những con sâu cát - loài sinh vật khổng lồ dài hàng trăm mét di chuyển qua các cồn cát như là cá voi băng qua đại dương.

Không chỉ phản ánh được sức tưởng tượng vô cùng mạnh mẽ của riêng tác giả, mà bộ sách này cũng hàm chứa nhiều ẩn dụ về các khía cạnh kinh tế, văn hóa, chính trị, xã hội của ngày hiện tại. Nếu Chúa tể của những chiếc nhẫn nói về sự trỗi dậy của chủ nghĩa phát xít và những tổn thương của chiến tranh thế giới thứ hai, Trò chơi vương quyền lại là câu chuyện mang màu cổ tích nói về chủ nghĩa tân tự do, thì Xứ cát không thể nhầm lẫn là những tiên đoán cho kỉ nguyên Bảo Bình ¹ . Những mối quan tâm của nó, từ căng thẳng về môi trường, tiềm năng của con người, ý thức bị thay đổi cho đến cuộc cách mạng chống lại chủ nghĩa đế quốc của các nước đang phát triển… đã được kết hợp và rồi trở thành tầm nhìn mang tính thời đại, xoay quanh những sự biến đổi của cả cá nhân cũng như vũ trụ.

Mặc dù những năm cuối đời Herbert đã đạt được nhiều thành công vang dội, thế nhưng “con người mơ ước phủ xanh sa mạc” lại có cảm xúc lẫn lộn về tương lai gần. Trong Xứ cát, ông đã tạo ra một nhân vật là Kynes - “nhà hành tinh học đầu tiên của Arrakis” (và là anh hùng trong bản thảo đầu tiên của cuốn tiểu thuyết). Trong một chi tiết, vị tác giả đã cho nhân vật trầm ngâm tiên đoán: “trong một không gian hữu hạn, khi vượt quá điểm tới hạn thì sự tự do sẽ giảm dần trong khi số lượng người tăng lên. Điều này đúng với con người trong không gian hữu hạn của hệ sinh thái hành tinh cũng như đối với các phân tử khí trong một bình kín.”

Theo Herbert, câu hỏi loài người cần phải giải quyết không phải là bao nhiêu người có thể sống sót trong hệ sinh thái, mà là những người sống sót tồn tại thế nào. Năm 1968, Quả bom dân số của Paul Ehrlich đã trở thành cuốn sách bán chạy nhất, dự đoán nạn đói rồi sẽ xảy ra một cách hàng loạt trừ khi con người hạn chế tăng trưởng dân số. Trong Xứ cát, Paul cũng biết rằng nếu hành tinh sa mạc có thể “nở hoa”, thì chính nơi ấy dân số rồi sẽ đông hơn, trong khi đạo đức, chủ nghĩa cá nhân sẽ bị xói mòn. Bản thân anh ta khi biến đổi từ một vị quý tộc để trở thành đấng cứu thế thì cũng đánh mất cá tính của mình, bắt đầu hòa tan vào trong huyền thoại, từ đó trở thành một phần vô thức tập thể.

Thế nhưng Herbert có nhiều khả năng sẽ an tâm hơn khi biết tưởng tượng của ông có thể không khớp với hiện thực này, bởi các sứ mệnh mang tính định mệnh thường chỉ xuất hiện trong não con người. 50 năm sau, dẫu bao nghiên cứu đã được tạo ra, thì Bộ Nông nghiệp Hoa Kì vẫn đang nỗ lực loại bỏ tận gốc dòng giống cỏ biển - một “loài phi bản địa xâm lấn”, để đưa cồn cát trở lại trạng thái tự nhiên. Nơi đó không có con người, không có bùng nổ dân số, và rồi mọi thứ vẫn sẽ như cũ.

NGÔ THUẬN PHÁT dịch theo The Guardian

----------------------------