. NGUYỄN HOÀN
Lâu nay, bạn đọc biết nhiều về cuốn sách Nhìn lại quá khứ: Tấn thảm kịch và những bài học về Việt Nam của Robert S.McNamara, cựu Bộ trưởng Quốc phòng Mĩ, người được xem là “kiến trúc sư” cuộc chiến tranh tại Việt Nam của Mĩ, tác giả hàng rào điện tử McNamara, một hàng rào của chiến tranh công nghệ cao đã bị phá sản. Cuốn sách này được xuất bản tại Mĩ tháng 4/1995, bản tiếng Việt được Nxb Chính trị quốc gia xuất bản tháng 6/1995, tái bản tháng 6/2025. Đây là cuốn hồi kí mà Robert S.McNamara định không bao giờ viết ra nhưng rồi phải viết, sau 30 năm im lặng, kể từ khi rời khỏi Lầu Năm góc. Nhưng có một cuốn sách khác, gai góc và dũng cảm, đi xa hơn và sâu hơn khi nói về chấn thương chiến tranh Việt Nam trong lòng nước Mĩ, nhất là trong các gia đình chính khách Mĩ, trực diện nói về tội lỗi của Robert S.McNamara và chính quyền Mĩ đã gây ra chiến tranh ở Việt Nam, về trách nhiệm phải nhận lỗi của Robert S.McNamara. Đó là cuốn sách Vì cha chúng tôi nói dối của Craig McNamara, con trai Robert S.McNamara, xuất bản tại Mĩ năm 2022, bản tiếng Việt được Nxb Trẻ xuất bản tháng 5/2025.
Robert S.McNamara, với cuốn sách Nhìn lại quá khứ: Tấn thảm kịch và những bài học về Việt Nam đã nhận ra những “sai lầm khủng khiếp” của ông và chính quyền Mĩ trong chiến tranh ở Việt Nam, phân tích tại sao phạm sai lầm và rút ra bài học từ những sai lầm đó. Nhưng Robert S.McNamara không dám đối diện tận cùng với chính mình nên cuốn sách này đã bị thiếu hai điều chính yếu. Thứ nhất, Robert S.McNamara đã nhận ra “sai lầm khủng khiếp” nhưng không hề sám hối, xin lỗi nhân dân Việt Nam. Thứ hai, Robert S.McNamara đã không dám đề cập đến bi kịch, chấn thương trong gia đình mình do ông gây ra, như chính ông viết trong hồi kí: “Việt Nam và sự dính líu của tôi ở đó đã ảnh hưởng sâu sắc tới gia đình tôi, nhưng tôi không đi sâu vào tác động của điều đó đối với gia đình tôi và bản thân tôi”. Những hạn chế không vượt qua nổi này của Robert S.McNamara đã được Craig McNamara thẳng thắn phân tích, chỉ rõ qua cuốn sách Vì cha chúng tôi nói dối, cuốn sách được Ken Burns đánh giá là “một cuốn hồi kí dũng cảm và mang tính huỷ diệt, được viết từ sâu thẳm tâm can”.
Với cuốn sách Vì cha chúng tôi nói dối, Craig McNamara bộc bạch rằng ông đã “sống cả cuộc đời mình qua lăng kính của cuộc chiến Việt Nam”, “đối diện sự thật về cuộc chiến Việt Nam”, đối mặt với “một di sản đầy bạo lực” của cha ông và “gánh một phần di sản” cha ông để lại.
Là con Bộ trưởng Quốc phòng Mĩ nhưng Craig McNamara luôn có quan điểm bất đồng với cha ông về cuộc chiến tranh tại Việt Nam. Với sự quan sát nhạy bén và trái tim nhạy cảm, ông sớm thấy “tấm khiên” của cha ông che chắn sự thật về chiến tranh tại Việt Nam bị rạn nứt. Lúc mới bước vào tuổi thiếu niên, trong một lần đi trượt tuyết ở Aspen cùng cha mẹ, chứng kiến trong nhóm bạn bè ông có những người cương quyết phản đối chiến tranh tại Việt Nam, đòi chấm dứt bạo lực, ông cảm thấy đau khổ. Lúc mới 14, 15 tuổi, ông đã sớm có biểu hiện phản đối chiến tranh tại Việt Nam. Trong phòng ngủ ở tầng ba nhà mình, ông treo ngược một lá cờ Mĩ trên bức tường đầu giường. Ông còn đóng dấu cờ Mĩ ngược trên các bức thư và thầm mong bưu tá nhìn thấy phong bì sẽ nhận biết trong nhà Robert S.McNamara đang có người chống chiến tranh Việt Nam. Ông còn lén lấy một số đồ vật mà cha ông mang từ Việt Nam về cất giữ đem vào phòng ngủ của mình như: mấy lá cờ Mặt trận Dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam treo trên tường, trong đó có một lá cờ phía Mĩ thu được trong một cuộc chạm súng với quân đội Bắc Việt, bộ sưu tập súng đạn bị tịch thu, mấy lưỡi chông sắc và có hai ngạnh dùng gài hầm chông. Năm ông 17 tuổi, trong lần có một nhóm người biểu tình vây lấy chỗ gia đình ông đang thuê để ở, cha mẹ ông lánh vào nhà, tránh mặt, nhưng ông vẫn quyết ở bên ngoài để gặp và nói chuyện với họ. Họ đã tặng ông một tấm poster phản chiến, kêu gọi hoà bình và ông đã treo nó lên tường phòng ngủ của mình trong nhiều năm. Năm 1969, lúc đang học đại học năm thứ nhất, ông đã chạy xe đến Berkeley để tham gia một cuộc biểu tình của cả ngàn người. Cuộc biểu tình đã mở một phiên toà giả định xử tội Tổng thống Nixon gây chiến tranh ở Việt Nam và làm chiến tranh lan sang cả Campuchia, tạo kịch tính, khiến đám đông bùng nổ và biến thành bạo động. Ở trường học, ông tham gia chiếm giữ toà nhà văn phòng trường, biểu tình ngồi, diễn thuyết, tự tay viết truyền đơn phản chiến. Ông còn tham gia cuộc biểu tình tại sân bay San Francisco, chiếm giữ một trong hai sảnh nhà ga, cùng nhóm bạn thay nhau đọc to nhiều giờ liền tên những lính Mĩ tử trận tại Việt Nam. Ông đi biểu tình còn nhiều hơn đi học. Muốn thoát vòng luẩn quẩn, tránh xa Washington, cái nôi của bộ máy quân sự chính trị và kinh doanh của Mĩ, muốn rũ bỏ “những cảm xúc về cha và đất nước tôi”, được bạn rủ rê, năm 1971, ông đã lên đường “phiêu lưu” đến các nước Trung Mĩ và Nam Mĩ: Mexico, Guatemala, Costa Rica, El Salvador, Honduras, Nicaragua, Panama, Colombia, Ecuador, Peru, Argentina, Chile. “Tôi bỏ nước Mĩ ra đi, chủ yếu là vì cuộc chiến ở Việt Nam - cuộc chiến ấy vẫn đang tiếp diễn”. Nhờ trải nghiệm công việc trong các trang trại ở Trung Mĩ và Nam Mĩ qua chuyến “phiêu lưu” này, sau đó theo học đại học về nông nghiệp, với tình yêu đất đai và trồng trọt, Craig McNamara trở thành chủ trang trại trồng cây óc chó. Ông muốn “sự nghiệp của mình phải bền vững hơn”, rút kinh nghiệm từ những thất bại trong cuộc đời của cha ông, người đã bị đè nặng bởi những sai lầm và hối tiếc.
Cuốn sách Vì cha chúng tôi nói dối cho thấy mối quan hệ lạ lùng giữa hai cha con Robert S.McNamara - Craig McNamara: gần nhau nhưng vô cùng xa cách, giữa hai người như có “vạn lí trường thành”. Robert S.McNamara đã không hiểu được nỗi lòng của đứa con máu mủ, sống kề bên mình thì làm sao có thể hiểu được một điều lớn lao và khó khăn hơn là hiểu dân tộc Việt Nam như chính ông đã cay đắng thú nhận, rằng do “sự thiếu hiểu biết cơ bản của chúng ta về lịch sử văn hoá và chính trị của nhân dân trong vùng” đã dẫn đến “sai lầm khủng khiếp” của nước Mĩ.
Trong mối quan hệ cha con, Craig McNamara luôn muốn cha mình đối mặt với vấn đề chiến tranh tại Việt Nam, nhưng Robert S.McNamara thường tìm cách lảng tránh. Ngay từ năm 13 tuổi, Craig McNamara đã “bắt đầu nghi ngờ sự chính trực của cha”. Năm 1966, lúc mới 15 tuổi, từ trường nội trú Saint Paul, nhân có người bạn sắp chuẩn bị một cuộc giảng bình chống chiến tranh, Craig McNamara đã gọi điện cho cha và đề nghị: “Cha ơi, nếu cha có thông tin hay tài liệu gì ủng hộ lập trường của cha về cuộc chiến thì cha gửi cho con được không?” Robert S.McNamara im lặng giây lát rồi hứa với con: “Chắc chắn là được, Craigie. Cha sẽ bảo thư kí lo vụ đó”. Nhưng rốt cuộc, Robert S.McNamara không bao giờ gửi tài liệu cho con như đã hứa. Có lần, Craig McNamara đã truy vấn “gay gắt chưa từng có”, “thẳng thừng không khoan nhượng” với cha ông, sau khi cha ông xuất bản cuốn hồi kí Nhìn lại quá khứ: Tấn thảm kịch và những bài học về Việt Nam năm 1995. Nhận thấy dư luận, nhất là các cựu chiến binh phản ứng, vì với cuốn hồi kí muộn màng này, cha ông đã thừa nhận sai lầm nhưng chưa nói lời xin lỗi, ông nói với cha ông: “Con đoán là họ giận dữ vì cha đã để tận 30 năm, cha ạ”. Cha ông biện bạch: “Con phải nhớ là cha hành động theo kinh nghiệm lịch sử của mình”. Ông thẳng thắn nói: “Và cha đã hành động sai”. Ông còn gắng ép cha ông nói câu “xin lỗi” về cuộc chiến ở Việt Nam, nhưng cha ông đã không làm. Năm 1995, mặc dù làm ăn đang thua lỗ và bận rộn nhiều việc, ông vẫn ngỏ lời với cha ông rằng rất muốn đi sang Việt Nam cùng cha. Nhưng cha ông đã từ chối: “Ồ, cha nghĩ là sẽ không thích hợp đâu”. Ông đã nén lòng lại để không bật khóc. Phải đến 22 năm sau, tức là năm 2017, ông mới cùng con gái sang Việt Nam. Trong cuốn sách của mình, nhiều lần ông chỉ rõ, khoảng cách lạ lùng trong mối quan hệ cha con ông, nguyên nhân “không chỉ bởi chúng tôi ít ở bên nhau, mà còn xa cách hơn vì sự thiếu trung thực”. Cuốn sách của Craig McNamara đã nêu rõ chính sự thiếu trung thực, thiếu minh bạch của cha ông đã dẫn đến những hệ luỵ, chấn thương nhức nhối trong gia đình ông và trong lòng nước Mĩ, dẫn đến thất bại của cha ông và nước Mĩ. Giữa thập niên 1960, Craig McNamara và mẹ đi khám bệnh, được bác sĩ chẩn đoán cả hai người đều bị bệnh loét dạ dày. Nguyên nhân bệnh tình, theo Craig McNamara suy đoán là do di truyền nhưng hơn nữa là do “cả hai đều bị đè nặng, cả cơ thể lẫn tâm trí, bởi các quyết định của cha”. Robert S.McNamara hẳn đã biết bệnh tình của vợ con ông trong thời gian ông làm Bộ trưởng Quốc phòng Mĩ. Sau này, trong cuốn hồi kí của mình, Robert S.McNamara thừa nhận nguyên nhân vợ con ông bị bệnh là do phải chịu đựng những căng thẳng từ dư luận Mĩ phản đối gay gắt chiến tranh Việt Nam: “Đáng buồn hơn là những căng thẳng này đã ảnh hưởng tới gia đình tôi. Marg bị vết loét dạ dày nguy hiểm phải phẫu thuật vào mùa hè năm sau. Craig, con trai tôi, mới đang ở tuổi vị thành niên, một thời gian sau cũng bị một vết loét như vậy”. Nhưng Robert S.McNamara đã lờ đi những chấn thương này vì “muốn che chắn gia đình mình khỏi những giai đoạn đau đớn trong sự nghiệp của ông”. Craig McNamara phân tích hệ luỵ từ sự “thiếu trung thực” của cha ông: “Thái độ đó đã có tác động đến tôi y như sự thiếu minh bạch của ông tác động đến công chúng. Ông chưa bao giờ thực sự xin lỗi nước Mĩ, cũng chưa bao giờ thực sự xin lỗi tôi. Việc cố gắng che chắn cho con người là không có tác dụng. Một tấm khiên sẽ tạo ra bóng tối”. Craig McNamara tham gia phong trào phản chiến là để “chống chọi với sang chấn tâm lí trong gia đình mình”.
Điều đặc biệt đáng lưu tâm, cuốn sách của Craig McNamara đặt vấn đề rằng Robert S.McNamara có thể thay đổi lịch sử, bằng việc nhận lỗi và từ bỏ thể chế sai lầm đã gây ra chiến tranh tại Việt Nam: “Cha không nhận lỗi, dù đó là việc rải chất độc da cam, các chiến dịch ném bom làm chết hàng triệu dân thường, hay dùng số liệu thống kê sai lệch, trong khi nếu nhận lỗi ông đã có thể thay đổi lịch sử. Ông luôn trốn sau những từ ngữ quá đơn giản như đã viết trong cuốn hồi kí - chúng ta đã sai, chúng ta đã mắc sai lầm”; “Cha luôn trung thành với thể chế. Ông có thể tự coi mình chỉ là một phần trong thể chế gây chiến tranh, nhưng ông vẫn là một trong những lãnh đạo nổi bật của quốc gia, một trong số ít có thể thay đổi lịch sử bằng tài lãnh đạo và trí tuệ của ông. Nếu ông nghĩ chiến tranh là sai lầm nhưng không thể khiến thể chế ấy đổi ý, lẽ ra ông nên rời bỏ thể chế. Nhưng ông đã không làm vậy. Thay vào đó, ông lại tiến hành chiến tranh. Sau đó, ông vẫn không nói lời xin lỗi. Đối với tôi đó chính là sự thật về lòng trung thành của cha tôi”. Đây là cách đặt vấn đề mạnh mẽ, trí tuệ và sâu sắc của cuốn sách. Rằng không thể trung thành với một thể chế hiếu chiến, sai lầm!
Trong quá trình tìm kiếm, nghiên cứu tư liệu để viết cuốn sách này, Craig McNamara đã trò chuyện rất nhiều lần với Daniel Ellsberg, Philip Taubman, Errol Morris(1), các sử gia, người viết hồi kí, nhà báo viết về cuộc chiến tranh ở Việt Nam, từ đó đi đến kết luận: “Tôi tin rằng cha tôi là tội phạm chiến tranh”. Đó là lời khẳng định đầy dũng cảm nhưng cũng đầy đớn đau và cay đắng của một người con đối với người cha thân yêu của mình. Nhưng có phải cuốn sách của Craig McNamara là đầy gai góc, nghiệt ngã với cha ông và chỉ mang tính “huỷ diệt” (chữ dùng của Ken Burns)? Hoàn toàn không phải vậy. Có yêu cha trong tận cùng khổ não, khổ ải, yêu cha đến mức như thể “chịu nạn vác thập tự giá”, ông mới viết ra những dòng thổn thức về cha ông trong cuốn sách “nặng như đá” này. Craig McNamara nhận thấy, ông thừa hưởng được những phẩm chất từ cha ông, trong đó có tính mạnh mẽ. Nhưng ông chỉ ra tính mạnh mẽ này của cha ông đặt trong chiến tranh Việt Nam là sai: “Để bước tiếp trên một con đường gây ra đau khổ và cướp đi nhiều sinh mạng - dù biết cái giá phải trả mà vẫn tiếp tục - phải là một người mạnh mẽ, nhưng với sự mạnh mẽ bị đặt sai chỗ”. Thông qua một phiên bán đấu giá các hiện vật về “Những năm tháng ở Nhà Trắng của Robert S.McNamara”, gia đình ông đã chi hơn 100 nghìn đô la để mua lại cuốn lịch bằng bạc của cha ông đã dùng (gọi là cuốn lịch Khủng hoảng tên lửa Cuba vì trên đó có in đậm con số 13 ngày diễn ra vụ khủng hoảng này, từ ngày 16 đến ngày 28/10/1962). Mua được cuốn lịch này, ông được sống sâu sắc với kỉ niệm về cha ông: “Thỉnh thoảng tôi đánh bóng cuốn lịch bạc ấy, xoá đi dấu tích ngón tay cha tôi còn sót lại trên đó. Nhưng dù sao với tôi, cuốn lịch chính là bàn tay của cha tôi. Mỗi lần cầm nó lên là tôi lại nắm chặt tay cha. Đó là một cử chỉ yêu thương”. Nhưng phải chấp nhận đi mua mới có được cuốn lịch này, ông thấy tủi lòng, xót xa: “Thật may mắn vì chúng tôi cùng nhau làm được điều đó, nhưng lẽ ra chúng tôi đã không cần phải đi đấu giá kí ức của mình. Cuộc đấu giá khiến tôi có cảm giác bị cha tôi bỏ rơi, ngay cả khi ông đã mất”. Tình cảm của ông với cha ông luôn giằng xé giữa hai bờ yêu ghét: “Nhiều năm ròng, ngày nào tôi cũng nghĩ về cha với tình cảm lẫn lộn vừa yêu vừa ghét”; “Mỗi ngày không dành để chuộc lỗi cho quá khứ là một ngày dành để khắc sâu sự xa vắng của ông vào kí ức của chúng tôi, như những vết dao chém đá”; “Dễ dàng hơn biết bao nếu chỉ giận ông thôi”; “Nói rằng tôi ghét ông, gọi ông là ác quỷ, phủ nhận tình yêu tôi dành cho ông - nhất thời có vẻ như xoa dịu bớt đi phần nào áp lực. Nhưng như vậy cũng không tìm đến được sự thật. Tôi không muốn làm những chuyện đó, vì tôi muốn thành thật. Tôi không thể không là con của cha; tôi không thể là gì khác ngoài chính tôi. Đây không phải là chấm hết đối với tôi”.
Vì thành thật với chính mình, với cha mình, với gia đình mình và có lẽ là cả với nước Mĩ, Craig McNamara đã viết ra cuốn sách “nặng như đá” này. Khi viết ra rồi, ông như cất bớt được gánh nặng phiền não. Ông ước có thể viết cuốn sách này trước khi cha ông qua đời năm 2009. Nhưng mãi mười năm sau, mơ ước mới thành, khi ông học một khoá sáng tác tại Học viện Sự nghiệp thành đạt (Distinguished Careers Institute - DCI), Đại học Stanford và sau đó, dành ra hai năm rưỡi để viết cuốn sách này. Cuốn sách là cuộc tâm sự giữa ông và cha ông, một cuộc tâm sự chưa bao giờ có được, lúc cha ông còn sống, vì sự né tránh và thiếu trung thực của cha ông. Rút kinh nghiệm sâu sắc từ mối quan hệ đứt gãy giữa ông và cha ông, với cuốn sách này, ông muốn xây dựng mối quan hệ gia đình hậu duệ Robert S.Mc Namara bền chặt hơn. Ông hi vọng vợ con ông sẽ hiểu được ông đầy đủ hơn, “rằng từ nay tới cuối đời, chúng ta sẽ vẫn tiếp tục hiểu biết về nhau đầy đủ hơn nữa”.
Vì cha chúng tôi nói dối không đơn thuần chỉ là cuốn hồi kí “dũng cảm và mang tính huỷ diệt” mà còn hướng đến một sự hoá giải, chữa lành và tái tạo. Craig McNamara viết để có thể chữa lành chấn thương trong chính mình, trong gia đình mình và có lẽ, cả trong những gia đình người Mĩ bị chấn thương bởi chiến tranh tại Việt Nam: “Tôi mường tượng rằng cuốn sách có thể góp phần khép lại - thậm chí có thể chữa lành”. Craig McNamara hi vọng hàng triệu người phải chịu đau khổ trong chiến tranh tại Việt Nam, do những quyết định của cha ông, “có thể nhận cuốn sách này như một món quà tạ lỗi, là nỗ lực của gia đình chúng tôi trong việc nhìn lại quá khứ, dù sự đền đáp này có không thoả đáng đến thế nào đi nữa”. Ông “ước mong được tha thứ - cho bản thân và cho cha tôi”.
Sau cùng, sau những trang viết về bi kịch cha con và chấn thương từ chiến tranh của Mĩ tại Việt Nam, cuốn sách của Craig McNamara hướng đến giấc mơ thay đổi, tái tạo, hướng đến một thế giới không có chiến tranh. Trong lời bạt, có thể coi như phần “vĩ thanh” của cuốn sách, viết trong bối cảnh thế giới hiện vẫn còn xảy ra chiến tranh, xung đột, “nhiều sự thật gây bất an hơn”, Craig McNamara đặt ra câu hỏi khắc khoải: “Trong một tương lai như thế nào thì thế giới mới thoát khỏi những cuộc chiến?” Câu hỏi này lâu nay nhân loại đã và đang nhọc lòng đi tìm câu trả lời. Riêng Craig McNamara đặt ra cho mình những bài học cuộc đời dưới dạng câu hỏi dành cho ông và các con ông, dành cho những ai còn đau khổ và buồn tủi như ông, vì hành động của cha ông: “Trách nhiệm của tôi là gì trong một thế giới mà bất công cứ liên tục xảy ra? Tôi có thể đóng góp bằng cách nào cho sự công bằng với vai trò thành viên cộng đồng? Tôi làm sao để ngăn không cho tham vọng cá nhân lấn át quyết tâm làm điều thiện? Tôi đã hành động đủ chưa?” Những câu hỏi cật vấn lương tri này của cuốn sách đã gửi đến bạn đọc thông điệp vì một thế giới hoà bình bền vững, ngoài những nội dung như viết để tạ lỗi, để mong tha thứ, để có thể chữa lành. Vì ước mong hoà bình mà Craig McNamara “suốt nhiều năm, hễ cứ nói đến từ Việt Nam là tôi chực muốn khóc”. Các chính khách “nóng đầu”, những kẻ lái súng… giờ đây cần nghe tiếng khóc này để tránh đi những sai lầm lịch sử. Và nhân loại thiện lương, nghe tiếng khóc này để cảm nhận sâu sắc hơn giá trị của niềm vui hoà bình, để cùng chung tay kiến tạo thế giới hoà bình bền vững.
N.H
--------
1. Daniel Ellsberg: Nhà phân tích quân sự Mĩ. Năm 1971, ông đã tiết lộ tài liệu mật về kế hoạch chiến tranh ở Việt Nam, còn gọi là “Hồ sơ Lầu Năm góc” (Pentagon Papers). Vụ tiết lộ này đã làm dậy sóng dư luận Mĩ, góp phần làm thay đổi cách nhìn của người dân Mĩ về cuộc chiến tranh phi nghĩa của Mĩ ở Việt Nam.
Philip Taubman: Nhà báo Mĩ.
Errol Morris: Nhà làm phim Mĩ. Phim tài liệu The Fog of War (Trong sương mù chiến cuộc) của ông về Robert S.McNamara đã đoạt giải Oscar năm 2003.