Trong dòng chảy của văn học nghệ thuật Việt Nam hiện đại, hình tượng Chủ tịch Hồ Chí Minh không chỉ hiện diện như một chân dung lịch sử. Người đã trở thành một biểu tượng thẩm mĩ đặc biệt. Trong đó phải kể đến Bác Hồ trong không gian nghệ thuật về quê hương. Điều đáng chú ý là ở hầu hết những tác phẩm nổi bật về Bác, các nghệ sĩ không dựng Người trên bệ cao, không đặt Người giữa hào quang, mà thường đặt Người vào những không gian gắn bó nhất với hồn đất Việt như bờ suối, vầng trăng, mái nhà tranh, hàng tre, cánh đồng lúa, hay gió lào thổi về từ Làng Sen. Không gian nghệ thuật quê hương vì thế không chỉ là bối cảnh, mà còn là trường lực tinh thần, nơi vẻ đẹp Hồ Chí Minh được soi chiếu, khắc tạc và lan tỏa.
Bài viết này muốn tiếp cận hình tượng ấy từ một góc nhìn cân bằng, vừa dựa trên nền tảng học thuật, phân tích văn bản, liên hệ nghệ thuật; vừa giữ được độ rung cảm thẩm mĩ, bởi lẽ chính hình tượng Bác cũng luôn gợi lên cách nhìn mềm mại, nhân văn, không tách rời khỏi cảm thức thi vị của tâm hồn Việt.
Núi rừng Việt Bắc, không gian của tinh thần tự do
Khi nhắc đến Bác Hồ, các nghệ sĩ thường trở về với Việt Bắc, nơi đã trở thành địa linh khởi nguyên của cách mạng và cũng là nơi ghi dấu vẻ đẹp ung dung, thanh lọc, tự tại của Người. Trong bài thơ Tức cảnh Pác Bó, Bác viết:
Sáng ra bờ suối, tối vào hang
Cháo bẹ, rau măng vẫn sẵn sàng
Bàn đá chông chênh dịch sử Đảng
Cuộc đời cách mạng thật là sang.
Câu thơ giản dị mà mở ra cả một không gian sống hòa vào thiên nhiên, mang hơi thở của thiền vị. Bác không miêu tả khó khăn của rừng núi, không than thở, mà chỉ ghi lại thế giới bằng cái nhìn tĩnh lặng, minh triết.
Bức tranh Bác Hồ làm việc tại Pác Bó của họa sĩ Trịnh Phòng
Bức tranh Bác Hồ làm việc tại Pác Bó của họa sĩ Trịnh Phòng vẽ Bác ngồi làm việc giữa núi rừng Pác Bó. Bóng dáng Người giản dị ngồi giữa thiên nhiên mênh mông, nhưng chính sự giản dị ấy làm nên sự lớn lao, bởi một lãnh tụ chọn sống và làm việc lớn trong những điều khiêm nhường nhất. Trong nhiều tranh sơn dầu về Bác thời kháng chiến, thiên nhiên luôn chiếm một phần diện tích lớn hơn con người. Điều này tạo ra hiệu ứng thẩm mĩ đặc biệt. Hình tượng Bác hòa tan vào cảnh quan, thành một phần của đất nước, chứ không đứng tách biệt hoặc vượt lên trên nó.
Âm nhạc cũng khắc ghi điều ấy. Trong bài hát Tiếng hát giữa rừng Pác Bó của nhạc sĩ Nguyễn Tài Tuệ, không gian rừng xanh hiện lên như chiếc nôi bao bọc, làm nổi bật sự trong trẻo của Người: Trông vời lưng núi. Khuổi Nậm rì rào núi cao tầng mây. Chiều nay tiếng ai đang lượn về trên đèo. Kể rằng Người về đây nhà in lưng đá...
Nhưng trong mọi tác phẩm, ta đều cảm nhận rõ, núi rừng Việt Bắc đã che chở cho Người, một lãnh tụ mà dáng vẻ ung dung đã mang đến cho nghệ sĩ cảm hứng về vẻ đẹp bình dị mà sâu sắc, lớn lao mà khiêm nhường. Ở không gian này, thiên nhiên không còn là phông nền, mà trở thành “nhân vật đồng hành” với Bác. Sự tĩnh lặng của núi rừng phản chiếu tâm hồn thanh khiết của Người, còn sự bền bỉ của đá núi soi rọi ý chí thép của một con người dẫu ở hang sâu, lán nhỏ vẫn hướng đến chân trời rộng lớn.
Làng Sen, chiếc nôi văn hóa tạo nên vóc dáng nhân cách Bác Hồ
Không gian nghệ thuật về Bác Hồ không thể tách khỏi hình ảnh làng quê Việt Nam. Trong đó, càng không thể không nhắc đến những tác phẩm viết về làng Sen, vùng quê gió lào cát trắng, nơi Bác đã được sinh ra, nơi đã trở thành biểu tượng xuyên suốt trong thơ ca, âm nhạc và hội họa...
Tố Hữu trong bài Theo chân Bác viết:
Tôi trở về quê Bác, làng Sen
Ơi hoa sen đẹp của bùn đen!
Làng quen như thể quê chung vậy
Mấy dãy ao chua, mảnh đất phèn.
Hoa sen trong khổ thơ không chỉ là vẻ đẹp của làng Sen, mà còn là hình bóng tinh thần của Bác Hồ, một con người “đẹp từ trong bùn đen”. Từ bùn mà vươn lên, từ gian khó mà tỏa sáng, đó chính là phẩm chất của cả dân tộc, và cũng là phẩm chất kết tinh nơi Người. Khi tác giả cất lời “Ơi hoa sen đẹp của bùn đen!”, đó không còn là lời tán thán một loài hoa, mà là sự rung động trước một nhân cách thanh khiết trong đời sống, giản dị trong phong cách, mà sức sống thì bền bỉ, tự nhiên như một mạch nước ngầm.
Làng Sen, nơi nuôi Người bằng mùi rơm rạ, tiếng võng đưa và những ao chua đất phèn hiện lên không phải bằng dáng vẻ lộng lẫy, mà bằng sự nghèo khó thấm vào hồn đất. Chính trong cái bình dị ấy, một tầm vóc lớn được hình thành. Cái “đất phèn” không làm lấm được tâm hồn Người; ngược lại, nó giúp ta nhận ra sự bừng sáng của một “bông sen” lớn lên từ chính nơi đó. Bởi thế, khi trở về quê Bác, người đọc có cảm giác chạm vào một vùng đất thiêng, mộc mạc mà sâu thẳm, giản dị mà thấm vào tim.
Hoa sen - làng Sen - Bác Hồ trở thành một mạch liên tưởng liền lạc, khiến hình tượng Bác không tách rời quê hương, và quê hương cũng được nâng lên bởi phẩm hạnh của Người. Đó là vẻ đẹp của sự gắn bó, bông sen không thể rời bùn, như Bác không thể rời nhân dân mình. Và cũng từ đó, ta hiểu rằng chính từ những “ao chua, mảnh đất phèn” ấy, một ánh sáng đã khởi sinh cho cả dân tộc.
Trong âm nhạc, nhạc sĩ Trần Hoàn với ca khúc Lời Bác dặn trước lúc đi xa khiến hàng triệu con tim thổn thức: Chuyện kể rằng Bác đòi nghe câu ví. Nhớ làng Sen từ thuở ấu thơ, mà xung quanh vẫn lặng như tờ. Bác chờ mãi, chờ mãi không thôi… Câu ví dặm, tưởng như chỉ là làn điệu quê nghèo, lại trở thành chiếc cầu nối Người với làng Sen thân thuộc. Lại là niềm đau đáu khôn nguôi của Bác Hồ trước lúc người đi xa. Ở thời khắc Người biết mình sắp phải rời xa, câu ví quê hương trở thành âm thanh mà trái tim Bác còn day dứt muốn được nghe lần cuối, như một tiếng vọng gọi Người trở lại với đất mẹ làng Sen. Bác không nghĩ cho riêng mình, không nghĩ đến những tung hô hay nghi thức trọng vọng, mà lại nhớ một câu hát quê hương mộc mạc nhất. Chính sự giản dị ấy nói lên trọn vẹn một nhân cách: càng gần với phút đi xa, Bác càng quay về với cái căn cốt nhất của đời mình, làng Sen và tiếng hát của nhân dân.
Ở đây, hình tượng Bác hiện lên không phải trên vị thế của “cha già dân tộc”, mà trước hết như một người con của làng quê, được nuôi dưỡng bởi những giá trị thuần Việt...
Điều đáng chú ý là các nghệ sĩ luôn chọn hình ảnh sen, loài hoa sống trong bùn nhưng tỏa hương trong sạch để nói về Bác. Đó là một biểu tượng thẩm mĩ có tính tự nhiên đến mức gần như không cần bình luận: nhân cách của Người đã là sự biểu hiện trọn vẹn nhất cho ý nghĩa của sen.
Sự xuất hiện của sen trong hầu hết các tác phẩm về Bác, từ tranh cổ động thời kháng chiến đến sách ảnh, âm nhạc, thơ ca đương đại chứng tỏ rằng hình tượng Bác không chỉ là hình tượng lịch sử mà còn là hình tượng thẩm mĩ học dân tộc. Người là kết tinh những phẩm chất mà văn hóa Việt Nam coi là đẹp: thanh khiết, khiêm nhường, hiền hậu nhưng kiên cường.
Vầng trăng, ánh sáng trong nghệ thuật viết về Bác Hồ
Một trong những không gian nghệ thuật quan trọng nhất gắn với Bác Hồ chính là ánh sáng và vầng trăng. Thiên nhiên trong thơ Bác không u ám mà luôn tràn ánh sáng. Nổi tiếng nhất là bài Ngắm trăng:
Trong tù không rượu cũng không hoa
Cảnh đẹp đêm nay khó hững hờ
Người ngắm trăng soi ngoài cửa sổ
Trăng nhòm khe cửa ngắm nhà thơ.
Trăng trở thành bạn tri âm, thành chứng nhân của tâm hồn tự do ngay trong hoàn cảnh tù đày. Vầng trăng trong thơ Bác không chỉ là cảnh vật, mà còn là biểu tượng của sự giác ngộ, một vẻ đẹp mang chiều kích tư tưởng.
Họa sĩ Lê Duy Ứng đã vẽ Bác ngay cả khi mắt ông đã bị hỏng
Trong mĩ thuật, họa sĩ Phan Kế An và Lê Duy Ứng nhiều lần chọn ánh sáng để miêu tả Bác. Người thường đứng trong nền trời sáng, hoặc ánh trăng chiếu lên gương mặt bình thản. Màu sáng ấy không mô tả nguồn sáng vật lí, mà là ánh sáng tinh thần, thứ ánh sáng mà văn hóa Việt Nam nhận diện như biểu trưng cho trí tuệ, đạo đức, và sự minh triết. Đặc biệt, họa sĩ Lê Duy Ứng đã vẽ Bác ngay cả khi mắt ông đã bị hỏng. Trong chiến dịch Hồ Chí Minh, khi chỉ cách cửa ngõ Sài Gòn 30km, ông bị trúng phải đạn của súng chống tăng M72 làm bị thương ở đầu, ngực và nặng nhất là hai mắt. Trong phút hoảng loạn vì đau đớn, cận kề cái chết, bỗng hình ảnh của Bác ùa về trong tâm trí ông. Với tất cả niềm mến yêu và kính trọng, ông lấy hết sức lực cuối cùng, dùng các đầu ngón tay thấm dòng máu nóng đang chảy tràn ra từ hai khóe mắt, kí họa thật nhanh chân dung của Bác. "Không hiểu sao, tôi nhớ rất rõ từng chi tiết, đường nét chân dung Bác. Chỉ vài phút sau, bức chân dung đã được hoàn thành kèm theo dòng chữ: “Ánh sáng niềm tin/ Con nguyện dâng Người tuổi thanh xuân”, họa sĩ chia sẻ.
Thơ Chế Lan Viên trong Người đi tìm hình của nước cũng dẫn Người qua bầu trời xanh rộng. Bầu trời ấy không chỉ là trời tự nhiên mà còn là trời của lí tưởng. Qua đó, ta thấy các nghệ sĩ đã tìm thấy trong Bác một vẻ đẹp của sự khai sáng, không đo bằng quyền lực mà bằng khả năng thắp sáng niềm tin của con người.
Giặc nước đuổi xong rồi. Trời xanh thành tiếng hát
Điện theo trăng vào phòng ngủ công nhân
Những kẻ quê mùa đã thành trí thức
Tăm tối cần lao nay hoá những anh hùng
Không gian nghệ thuật quê hương nơi hình tượng Bác được nuôi dưỡng và trở thành bất tử
Sự chiếm lĩnh của không gian quê hương Việt Nam trong các tác phẩm về Bác không phải ngẫu nhiên. Nó bắt nguồn từ bản chất nhân cách Hồ Chí Minh: Người thuộc về nhân dân, thuộc về đất trời. Người không dựa vào uy nghi để trở thành hình tượng nghệ thuật, mà chính sự gần gũi, giản dị đã khiến hình tượng ấy bền vững.
Không gian nghệ thuật Việt Nam, từ rừng núi Việt Bắc đến đồng lúa làng Sen, từ ánh trăng miền trung du đến gió biển miền Trung đã trở thành “tấm gương” phản chiếu vẻ đẹp của Người. Và trong tấm gương ấy, hình tượng Bác hiện lên vừa như một nhà hiền triết phương Đông, vừa như một người nông dân Việt Nam, lại vừa như một chiến sĩ cách mạng đầy quả cảm. Điều đáng nói hơn, chính sự chọn lựa của các nghệ sĩ, chọn cái bình dị thay vì huy hoàng, đã tạo nên một truyền thống thẩm mĩ độc đáo: vẻ đẹp lãnh tụ gắn với vẻ đẹp của quê hương, làm cho hình tượng Bác không bao giờ trở nên xa cách.
Ý nghĩa đối với con người Việt Nam hôm nay
Nhìn lại hình tượng Bác trong không gian nghệ thuật quê hương không phải để tôn vinh quá khứ, mà để soi chiếu hiện tại. Vẻ đẹp bình dị trong thơ - nhạc - họa về Bác nhắc ta nhớ đến những giá trị nền tảng, giản dị, trong sạch, sống sâu, sống đẹp, hướng về cái chung nhiều hơn cái riêng.
Trong một thời đại nhiều ồn ã, hình tượng Bác trong ánh trăng cách mạng Pác Bó hay giữa nắng làng Sen quê nhà cho ta nhận ra những giá trị cội nguồn và nhân bản. Và lạ thay, chính nhờ được đặt trong không gian quen thuộc ấy, Bác đến gần chúng ta hơn, như một người thân, một người thầy, một người dẫn đường nhẹ nhàng, bền bỉ và vĩ đại.
Không gian nghệ thuật quê hương Việt Nam đã nuôi dưỡng và làm sáng lên vẻ đẹp Hồ Chí Minh theo một cách độc đáo. Không dùng những mĩ từ hùng tráng, không tôn vinh theo lối huyền thoại hóa, mà bằng sự hòa điệu giản đơn với thiên nhiên, với làng quê, với ánh sáng thiên nhiên. Chính sự hòa điệu ấy tạo nên mt mĩ học Hồ Chí Minh. Và cũng chính nhờ không gian ấy, hình tượng Bác Hồ vẫn còn sống động trong tâm trí người Việt, như một phần của hồn đất, hồn người Việt Nam, đi qua thời gian mà vẫn tinh khiết, bền bỉ, và đầy ánh sáng.
LÝ UYÊN